قۆناغی ڕاگوزەر لە سیستمی حوکمڕانی سوریا
12/22/2024 12:09:00 PM
هۆگر عەلى رەسوڵ
دوای لەکارخستنی ڕژێمی ئەسەد، باشترین سیستمی حكومڕانی بۆ سوریا سیستمی ئیداری
لامەرکەزییە، بە لەبەرچاوگرتنی پێکهاتەی جۆراوجۆری نەتەوەیی و ئایینی و سیاسی وڵاتەکە.
سیستەمێکی دیموکراسی فیدراڵی یان لامەرکەزی دەتوانێت سەقامگیری دابین بکات و هاونیشتیمانیانی
سوریا هەست بە دڵنیای بکەن، هەرچەندە ئەمە ئاسان نیە بۆ ووڵاتێکی وەک سوریا، بەڵام
مساوەمەکردنی هێزە سیاسیەکان و پێکهاتەکان بە پشتگیری و دەستێوەردانی پۆزەتیڤی کۆمەڵگای
نێودەوڵەتی بە تایبەت ئەمەریکا دەتوانرێت هاوکاری گەلانی سوریا بکرێت بۆ گەیشتن بە
ڕێکەوتنێکى نووسراوى فەرمى کۆنکرێتى.
سوریا شوێنی نەتەوە و ئایینی جۆراوجۆرە کە بریتین لە عەرەب ، کورد ،
ئاشوورى، سریانى، ئەرمەن ، تورکمان و شەرکەس، هەروەها سوونە و عەلەوى و دروز و مەسیحى
و یەزیدى؛ لەبەرئەوە سووریا پێویستى بە سەرلەنوێ داڕشتنەوەی سێکتەرەکانی ژیانە لە
پێناو نیشتیمانسازی و مرۆڤسازی بە ستایڵێکی تر کە لەگەڵ ستاندار و نۆرمی نێودەوڵەتیدا
بگونجێت و دواجار پشتگیری نێودەوڵەتی بەردەوام بەدەستبهێنن، ئەمەش تەنها بە خۆدەرخستنی
بەڕواڵەت نایەتەدی بەڵکو بە شێوەی کرداری دێتەدی لە ئەرزی واقعدا. ئەوەشمان بیرنەچێت،
کۆمەڵگای نێودەوڵەتی و ڕێکخراوە جیهانیەکان زۆر تەرکیزیان لەسەر مافی پێکهاتە و دیمۆکراسی
و بەشداریپێکردنی گروپە فەرامۆشکراوەکانی کۆمەڵگان لە سیستمی حوکمڕانی، بە پێکانی ئەو ئامانجە لەلایەن
دەسەڵاتدارانی ئێستای دیمەشق، کۆمەڵگای نێودەوڵەتی بەردەوامدەبن لە پشتگیریکردنى سیستمە
حوکمڕانیەکە.
بۆچی سیستمی لامەرکەزی ئیداری و سیاسی باشترینە بۆ ووڵاتێکی وەک سوریا:
سیستەمێکی فیدراڵی لامەرکەزی کە لەسەر بنەمای چڕبوونەوەی پێکهاتەیەکی دیاریکراو
لە مەوقعێکی جوگرافیای دیاریکراودا؛ بونمونە، کوردەکان لە باکوری ڕۆژهەڵاتی سوریا
و پێکهاتەکانی تر لە بەشەکانی تری ئەو ووڵاتە، بەشێوەیەک بتوانن دەربڕی وویست و ئیرادەی
خۆیان بن و لە وێنە گشتیەکەشدا وەلائیان هەبێت بۆ سوریا وەک دەوڵەت و بە بوونی نوێنەری
هەرێمەکان لە دیمەشق ڕێگەیان پێدەدرێت خۆیان بەڕێوەببەن و لە هەمان کاتدا یەکپارچەیی
خاکی سوریا بپارێزن هەروەک ئەمەریکا و ئیسرائیلی عەقڵی دەڕێژەری Mastermind ی ڕوخاندی بەشار ئەسەد و ووڵاتانى خۆرئاوا هەوڵى بۆ ئەدەن.
سیستمی ئیداری فیدڕالی تەنها چارەسەرە بۆ دۆخی ئایندەی سوریا و رێگریکردن لە
پاوەنخوازی و سەرهەڵنەدانەوەى ئەم سیستەمە کە کۆی کایەکانی ژیان لە چوارچێوەی دەسەڵاتی
نەتەوەیەک یان مەزهەبێک یان خێزانێکدا کۆبکاتەوە.
زۆر گرنگە هەموو گروپە ئیتنیکى و ئاینی و سیاسیەکان بخرێنە ناو سیستمی حوکمڕانییەوە
و لە دیمەشقەوە سیاسەتی ناوخۆ و دەرەوە و سیاسەتی ئابوری بۆ تەواوی ووڵات دابڕێژرێت.
ئامادەسازی بۆ بونیادنانەوەی ووڵات؛ داڕشتنی دەستوورێک کە ڕەنگدانەوەی ماف
و ئەرک و داخوازیەکانی سەرجەم پێکهاتەکانی سوریا بێت و پێناسەی مافی هاووڵاتیبوون
و ئازادی تاکەکەس و ئازادی ڕادەربڕین و مافی ژنان و مافی پێکهاتەکان و هاوسەنگی لە
نێوان سێ دەسەڵاتەکەی ( یاسادانان، جێبەجێکردن و دادوەری) بە دەقی ڕوون و ئاشکرا
بکات و ڕێگری بکات لە گەڕانەوەی پاوانخوازی، بە یەکێک لەهەرە گرنگترین کۆڵەکەکانی
بونیادنانەوەی دەوڵەتێکى مۆدێرن.
چەند خاڵێکی گرنگ بۆ دووبارەنەبوونەوەی ئەزموونی دوای ڕووخانی ڕژێمی سەدام:
١- هێنانەوەی میلاکی ئەو یەکە
سەربازی و ئەمنیانەی کە بەشداریەکی ئەوتویان نەکردوە لە ئەنجامدانی توندوتیژی دژی
هاونیشتیمانیان و تێکەڵکردنیان بە هێزی درووستبووی تازەی نیشتیمانی، بۆ ئەوەی دوای
ماوەیەک لە فەرامۆشکردنیان پەیوەندی نەکەن بەو هێزانەی کە گومان هەیە دواتر دەردەکەون
هەروەک لە دوای ٢٠٠٣ لە عێراقدا درووستبوون و چالاکی سەربازیان ئەنجامدەدا لە دژی
ئەزموونی تازەی حوکمڕانی، چوونکە ئەو کەسانەی کە پێگەیان هەبووە ڕۆژانێک، ناتوانن
هەروا بە ئاسانی دابنیشن و فەرامۆشبکرێن بەڵکو وردە وردە خانەشینبکرێن یان بەشداریان
پێبکرێت لە خولی بونیاتنانەوە و ڕاهێنان لەسەر سیاسەتی تازەی دەوڵەتداریدا.
٢- ڕێکخراوەکانی کۆمەڵگای
مەدەنی، ڕۆڵێکی گرنگیان هەیە لە ڕاهێنان و ئاڕاستەکردنی کۆمەڵگا بەرەو سیستمە جیهانیەکە.
بۆیە ڕێگەخۆشکردن بۆ دروستبوونى ئەو جۆرە ڕێکخراوانە لە ووڵاتێکی دواى سیستمێکى
پاوەنخوازى زۆر گرنگە.
٤- ئازادی کاری ڕۆژنامەوانی بۆ چاودێریکردنی جموجۆڵی فیگەرە سیاسیەکان و گەیاندنی
زانیاری درووست بۆ هاونیشتیمانیان و جیهانى دەرەوە.
٥- دەسەڵاتی دادوەری سەربەخۆ
و بێلایەن و گرنگی دان بە دادوەرە بە تواناکان و هێشتنەوەیان لە پێگەی خۆیان بەمەبەستی
بەدیهێنانی دادوەری کۆمەڵایەتى لە کۆمەڵگا و دادگایکردنی سەرجەم ئەو کەسانەی تۆمەتیان
ئاڕاستەدەکرێت چ لە ئەنجامدانی تاوان یان گەندەڵی و تۆمەتباران تۆڵەی شەخسیان لێنەکرێتەوە،
بەڵکو دادگایی بکرێن لە دادگایەکی سەربەخۆدا.
٦- سەرلەنوێ بونیادنانەوەى
ئابوورى ووڵات و داڕشتنەوەى سیاسەتى گەشەپێدانى ئابوورى و کۆمەڵایەتى و ڕەخساندنى
هەلى کار بۆ هاوڵاتیان و پێدانى نەفەسێک بۆ ژیانکردن و دوور لە جەنگ و ماڵوێرانى.