کێشەی ئاو لە نێوان هەرێمی کوردستان و ئێران
6/2/2021 2:36:00 PM
شیروان برایم خواز
ئاو بە ڕەگەزێكی پڕبایەخ دادەنرێت بۆ بەردەوامی ژیان، گرنگیەكەی ڕۆژ لەدوای ڕۆژزیاد دەکات لەگەڵ زۆربوونی ژمارەی دانیشتوان و پێشكەوتنی بوارەکانی شارستانی و ڕۆشنبیری و كۆمەڵایەتی.
وە زۆربەی شارەزایان وادەڕوانن کە جیهان بەگشتی و خۆرهەڵاتی ناوەرەاست بەتایبەتی ڕووبەروی گەورەترین کێشەی کەمی ئاو دەبێتەوە ویەكێكە لەسەرچاوەكانی ململانێ و هەڵگیرسانی جەنگ بەتایبەت ئەووڵاتانەی دواکەوتون و هیچ پلانێکیان نیە بۆ چۆنیەتی گلدانەوەی ئاو.
وە دەبێتە مایەی هەڵكشانی كێبڕكێ و ململانێ لە دۆخی تێکچونی بەرژەوەندیەكانیان لە نێوان دەوڵاتاندا ،وە بەكارهێنانی ڕووبار لە بەشەكانی سەرەوەی و دەسبەسەراگرتنی ڕێڕەوی ئاوی و كۆنترۆڵكردنی هەمیشەی لەژێردەستی ئەو دەوڵەتانە دایە كەلەبەشی سەرەوەی ڕووبارەكەن بۆیە هەلومەرجی لەم شێوەیە پێویستی ڕێکخستن هەیە بەپێ ی یاسا نێودەوڵەتیەکان..
سنووری عێراق لەبەشی خۆرهەڵاتی (1300) كم سنوریەتی لە گەڵ ئێران ئەم ڕێژەیەش بەشێکی هەرە زۆری دەکەوێتە سنوری هەرێمی کوردستان لە بەشی خۆرهەڵاتی سنوری هەرێمی کوردستان، ئەم سنوورە ش بە درێژترین سنوری عێراق دادەنرێت لەگەڵ وڵاتە درواسێکانی وە ئاڵۆزترین سنووریشە لە ناوچەکەدا كە وشكانی تێدا %94 وە لە %6 ئاو پێك دەهێنێت.
بە درێژایی سنووری نێوان ئێران و هەرێمی كوردستان((27 )) رووباری هاوبەش هەیە كە لە ئێرانەوە هەڵدەقوڵێن کەگرینگتینیان ڕووباری زێی بچووك و رووباری سیروانە کە بەنداوی دوکان و دەربەندیخانیان لەسەر دروستکراوە ، وەرووباری ئەڵوەند یەکێکە لە رووبارە کێشەلەسەرەکان سەرهەڵدانی ئەم كێشەیە دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی 1905بەهۆی گەڕانەوەی گۆمی سوماڵ لەسەر سنور بۆ ئێران لەبەرامبەر هەریەكە لەناوچەی (هۆرین)و (قۆرەتوو)بۆ عێراق, تالەسەردەمی شا(محەمەد ڕەزای پەهلەوی) لەساڵی 1960 گەیشتە ڕێژەی وشك بوون بەهۆكاری سیاسی.پاشان دوای شەش مانگ جارێكی تر ئاوەكە بەردرایەوە.
سەرەتای ناکۆکیەکان لە نێوان هەردوو ووڵات دەستی پێكردووە دوای ئەوەی بەربەستی (خەسرەوی)لە دیوی ئێران دروست كرا, كەزۆربەی هەرەزۆری ئاوی ئەڵوەنی گلدایەوە لەخاكی ئێران .
رووبارەكانیش بەپێ ی شوێنی جوگرافیان بەسەر سنووری هەرێمی كوردستان و ئێران دابەشبوون بەم شێوەیە: لە ناوچەی سلێمانی ( چۆمەكانی بەناوە سووتە، بانە، قزلجە، كەوڵە، زێی بچووك، چەمی بیارە و بەشێکی زۆر لە رووبارەکانی سنوری قەزای پشدەر و ماوەت .
وە ناوچەی گەرمیان ( رووباری سیروان، چەمی زەمكان، عەباسان، قۆرە توو، ئەڵوەن، ئابی نەفت، كەنگیر، ترساق، گەنجان چەم، جان كولان.
ئێران بە مەبەستی فشاری سیاسی و ئابوری هەستاوە بە درووست كردنی چەندین بەنداو لەسەر ئەم رووبارانەوە جگە لەوە ئێران هەوڵدەدات ڕێرەوی ئەم روبارە نە بگۆڕێت ، ئەوەش دەبێتە مایەی گۆڕینی ڕێڕەوی سروشتی ئەو ڕووبارانە هەروەها كاریگەریەكی خراپ دەكاتە سەر هەرێم وعیراق دەبێتە مایەی دابڕانی ئاودێری لە ڕووبارەكان كەمبوونەوەی بڕەكانی كە دەگاتە هەرێمی كوردستان دواتریش دەبێتە هۆی لەناوچوونی پرۆژە كشتوكاڵیەکان و پڕۆژەی بەخێوکردنی ماسی وکارگە پیشەسازیەکانی دروستکردن بیناکاری ،كەپشت بە ئاوی ڕووبارەكان دەبەستن بەتایبەت ناوچە سنوریەکانی بەشی خۆرهەڵاتی پارێزگای سلێمانی
لە گرینگترین ئەو پرۆژانەی كە ئێران درووستی كردووە لەسەر ئەو ڕێرەوە ئاویانە كە سەرچاوەكەی لە خاكی ئێران هەڵدەقوڵێت دەڕژێتە عێراقەوە ئامانەن : پرۆژەی گلدانەوەی قشڵاخ و پرۆژەی بەنداوی كرژال و پرۆژەی بریسۆ .کە بونەتە هۆی کەم بونی ئاو لە ناوچەکە ئێران لەسەر ئاوی (رووباری گۆڕە توو) هەستاوە بەدروستکردنی بەنداو کە نزیکەی ( 6 م3 /چركە) – (3 م3 /چركە ) کەمی کردوە بەمەش زیانێكی زۆری هەبووە بۆ سەر زەوی كشتووكاڵی.
جگە لەوە ئێران لە ساڵانی پێشوو دا کاری کردوە وتائیستاش کاردەکات بۆ ئەوەی ئاوی سیروان بگوازێتەوە بۆ (كەرخە) (300000) هێكتار زەوی كشتوكاڵی ئاودێری دەکات لە ڕێگای بەنداوی كرمانشاە .
وە لە گرینگترین ئەو کێشەیان لەسەرە لە نێوان هەرێمی کوردستان – ئێران ئەمانەن: (رووباری گۆڕە توو و چەمی بناوە سووتە) کە ئێران بە بێ هەماهەنگی لەگەڵ عێراق و هەرێمی کوردستان چەند بەنداوێكی بچووكی لەسەر درووست كردون كە بووەتە هۆی كەمبوونی داهاتی ئاو لە هەرێمی كوردستان.
لەدواترین پڕۆژەی حکومەتی ئێران هەستا بە گرتنەوەی ئاوی زێ ی بچوک کە یەکێکە لە پێنج لقە سەرەکیەکانی رووباری دیجلە و پڕبایاخترین رووبارە لە پارێزگای سلێمانی بۆ پڕۆژە کشتوکاڵیەکان ( ماسی – ئاژەڵداری – باخداری )هتر.
کە زێی بچوكە: لە چیاكانی لاهیجانی ڕۆژهەڵاتی كوردستانەوە هەڵدەقولێ لەنزیك گوندی ماشان دێنە خاكی عێراقەوە، زێی بچوك لە دوو لقی سەرەكی پێكدێت یەكەیان چەمی تیت، كە لە ناوچەی سنوری نێوان عێراق و ئێران درووست دەبێ، دووەمیان چەمی ماوەت، قەلاچۆلان كە لە هەردوو لقی سیوەیل و گوگاسور پێكدێت.
كاتێك لەنزیك گوندی بەردە ین بەیەك دەگەن، زێی بچوك دەشتەكانی پشدەر و قەڵادزێی دەبڕێت بە دەربەندی ڕانیەدا كە بەنداوی دوكانی لەسەر درووست كراوە.
حکومەتی ئێران لسەر زێی بچوک لە خوار گوندی کۆلسە بەنداوێکی دروست کردوە کەدەکەوێتە بەشی رۆژئاوای شاری سەردەشت بەدوری 20 کم لە سنوری نێو دەوڵەتی عێراق – ئێران بە مەبەستی برەودان بە کشتوکال و بەرهەمهێنانی کارە با بەرزیەکەی 117 م نزیکەی 400 ملیۆن مەتر سێجا ئاودەگرێت و بە کۆتا هاتنی بە نداوەکە 150 میگا وات کارە با بەرهەم دەهێنێت نزیکەی 11 ساڵە کاری تێدا کرێت وە نزیکەی 10 کەس گیان لە دەست داوە لە دروستکردنی ئەم پرۆژەیە وە لە ماوەی 2 ساڵی تر کۆتای بەکارەکانی دێت و بەتەواوەتی دەکەوێتە کار وە تاوەکوو بەنداوەکە پڕ دەبێت لەسەدا 75 ئاو کەم دەکات بۆ ناوچەکانی پشدەر ، و لە کاتی پڕ بوونیشی تەنها لە سەدا 25 کەم دەکات ، وە حکومەتی ئێران بەتەمایە لە چەند ساڵی ئایندەدا پلانی گلدانەوەی ئاو دابڕێژێت بۆ دەریاچەی ئورمیە.
بەمەش گەر حکومەتی هەرێم بە ماستەر پلانێکی بەنداوی کار نەکات مەترسیەکانی کەم بوونی ئاو ڕۆژ لەودوای ڕۆژ زیاد دەکات ، سیاسەتی ئاوی ئێران ئاسەواری خراپی لەسەر پەیوەندی نێوان هەرێم و ئێران جێ دەهێڵێت ، چونكە ئێران زێدەرەوی لە سوود وەرگرتن لە ئاوی سەرسنورەکان کردوە و ڕێكەوتنەكانی سەبارەت بە چۆنیەتی سوود وەرگرتن لە ڕێرەوە ئاویە سنووریەكانی پێشل كرددووە.
وە ڕەنگە لە چەند ساڵی ئایندەدە گەورەترین گرفتی ئاو توشی هاوڵاتیان ببێت بەتایبەت ئەو ناوچانەی پشت بە ئاوی زێ ی بچوک دەبەستین و وەپەلەکردن لەتەواوکردنی ئەو بەنداوە پێشنیار کراوانەی سنوری قەزای پشدەر
کەلەساڵی 2009 حەوت پڕۆژەی دروستکردنی بەنداوی بۆ پێشنیار کراوە وبریاری دروستکردنیان دراوە بەڵام تاوەکوو ئێستا دەست بەجێ کردنی نەکراوە ..
لە گرینگترین ئەو بەنداوانە هەردووک بە نداوی دەڵگەو بەنداوی بەلک ,
یەکەم: بەنداوی دەڵگە بە دووری بەدووری 19.5 كم لە سنووری ئێران( لە سەر زێیی بچوك بوونیاد دەنرێت کەدەکەێتەبەشی باشووری خۆر هەڵاتی گوندی دەڵگە و باشووری خۆرهەڵاتی شاری قەڵادزێ .
دوەم :بەنداوی بەلك دەكەوێتە سەروی ڕووباری ژاراوە, کە لقێكە لە لقەكانی زێی ی بچوك لەڕوی جوگرافیەوەدەكەوێتە باكوری خۆر هەڵاتی شاری قەڵادزێ.