مۆڵەتى شۆفێرى نەک مۆڵەت بەدەست
(2)
3/4/2020 6:54:00 PM
هه‌ڵكه‌وت عه‌بدوڵڵا*
رووداوەكانی هاتوچۆ بۆتە یەكێك لە كێشە سەرەكییەكانی جیهان، چونكە ئاسەوارە كۆمەڵایەتی‌‌و مادی و تەندروستییەكانی تەنیا روو لە قوربانی ناكەن، بەڵكو بەشێوەیەكی تایبەتی روو لە خێزانی قوربانی و بەشێوەیەكی گشتیش روو لە كۆمەڵگەو دەوڵەت دەكەن.
گەورەیی زیانە مرۆیی و مادییەكانی رووداوەكانی هاتوچۆ وایان لە حكومەتەكان و دامەزراوە پەیوەندیدارەكانی ئۆتۆمبیل و رێگەكان كردووە - وەك كۆمپانیاكانی دروستكردنی ئۆتۆمبیل و گواستنەوەو بیناسازی- توانای زۆری دارایی و توێژینەوەی قەبە بۆ كۆڵینەوە لە هۆکارە سەرەكییەكانی رووداوەكانی هاتوچۆ: ئۆتۆمبیل، بەكارهێنەری رێگە، رێگە‌و دەوروبەرەكەی، بخەنەگەڕ.
لە كوردستانیش رێژەی رووداوەكانی هاتوچۆ لە هەڵكشاندایەو زیانە مادی و داراییەکانی لە بەرزبوونەوەدایە، ئەگەر بانكێكی زانیاریی راستەقینەی هاوچەرخمان هەبوایە، کە هەموو رووداوە بچووك و گەورەكانی هاتوچۆی تۆماربكردایە، ئەوا بۆمان دەردەكەوت مەترسییەكەی لە چ ئاستێكدایەو هەڵوەستەیەكی جددی و بەرپرسیارانەی لەئاستدا دەكرا. راستە لای خۆشمان هۆكاری پێشهاتنی رووداوەكان هەمەجۆرەو پەیوەندیی بە مرۆڤ و رێگەوبان و ئۆتۆمبیلەوە هەیە، بەڵام وەك ئامارو بەڵگەكان دەریان خستووە، پشکی شێری بەر ئەوانە دەکەوێت کە ئۆتۆمبیل لێ دەخوڕن و مۆڵەت بەدەستن، بەڵام شۆفێر نین. مۆڵەت بەدەست ئەو کەسەیە کە مۆڵەتی شۆفێریی پێ بەخشراوە، بەڵام لە رووی تیۆری و پراکتیکییەوە نەبووەتە شۆفێر. بۆیە هەنگاوی یەكەم بۆ بەرەنگاربوونەوەی ئەو گرفتە مەترسیدارە‌و چارەسەرکردنی بنچینەیی بۆ كۆتاییهێنان بەو خوێنڕشتنە مرۆیی و ئابوورییە، چاككردنی هەڵسوكەوتی ئەوانەیە کە ئۆتۆمبیل لێ دەخوڕن، ئەویش بە: پیادەکردنی سیستمێکی مۆڵەتپێدانی ئۆتۆمبیل لێخوڕینی هاوچەرخی نێودەوڵەتیانە، چاودێریکردنی هەمەلایەنی ئۆتۆمبیل لێخوڕین و توندكردنی سزاکانی سەرپێچییەكانی هاتوچۆ.
شۆفێر ئەوكەسە نییە، كە دەتوانێت لەناو ئۆتۆمبیلێكدا دانیشێت، ئاوێنەكان و كورسییەكەی رێكبخات، بزانێت چۆن سوكان و پایدەرەكانی بەنزین و ئیستۆپ و كلاج بەكاردێنێت، بەڵكو ئەوكەسەیە، كە لە رووی تەندروستییەوە شایستەبوونی سەلمابێت و بە خولێكی راهێنانی شۆفێریدا تێپەڕبووبێت بۆ فێربوونی ئەو خاڵانەی لای خوارەوە، لە رێگەی سەنتەری راهێنانی رێگەپێدراوی شۆفێری و لەلایەن راهێنەری شارەزاو مۆڵەتپێدراوەوە، ئینجا بە تاقیكردنەوەی تیۆری و پراكتیكیی بەڕێوەبەرایەتیی هاتوچۆدا تێپەڕبووبێت و سەلماندبێتی، کە لە رووی زانیاری و شارەزایی تیۆری و کردەییەوە شایستەو لێهاتووە، واتە دەرچووبێت.
* ئاشنابوون بە رێساكانی ئۆتۆمبیل لێخوڕین و یاساكانی هاتوچۆ.
* بەدەستهێنانی زانیاریی تەواو سەبارەت بە ئۆتۆمبیل و چۆنێتی بەكارهێنانی و تێڕوانین بەرامبەر بەو خەوشانەی پەیوەندییان بە لایەنی توندوتۆڵییەوە هەیە.
* شارەزابوون و تێگەیشتن لە مەترسی و سەختییەكانی ئۆتۆمبیل لێخوڕین.
* تێگەیشتن لە كاریگەریی دۆخی مرۆیی لەسەر كارامەیی ئۆتۆمبیل لێخوڕین.
* لێهاتوویی لە بواری هەڵسەنگاندنی ئۆتۆمبیل لێخوڕین لە بارودۆخی مەترسیداردا.
* لێهاتوویی لە لێخوڕینی ئۆتۆمبیلدا، بەبێ ئەوەی مەترسی و سەخڵەتی بۆ خودو ئەوانی دیكە دروست بكرێت.
* هەڵوێستوەرگرتنی هۆشیارانەو بەرپرسیارانە بەرامبەر بە مانۆڕەكانی سەر رێگاوبان.
* بەدەستهێنانی زانیاری دەربارەی پیادە سست و لاوازەكان (پیرو منداڵ).
جێبەجێکردنی ئەم فێربوونەش پێویستی بە کاتی گونجاوو زەمینەی لەبارەو دەبێت لە رووی تیۆری و پراکتیکییەوە ئەوەندە بێت، کە بەشی هەموو ئەو خاڵانە بکات. بەپێی ستانداردی جیهانی، لانیکەم (٢٠) سەعات تیۆری و (٢٠) سەعات پراکتیکی پێویستەو ناکرێت پەلەی تێدا بکرێت. لە رووی تاقیکردنەوەشەوە پێویستە تاقیکردنەوەی تیۆری هەموو ئەو خاڵانەی لای سەرەوە بگرێتە خۆ، تاقیکردنەوەی پراکتیکیش ماوەی تەواوی پێ بدرێت و لەلایەن ئەفسەری شارەزاو راهێنراوەوە ئەنجام بدرێت.
بەداخەوە لە هەرێمی كوردستان مۆڵەتپێدان پشتبەستوو نییە بەو خاڵ و تێڕوانینانەی سەرەوە، لە رووی تیۆرییەوە فێرخواز بە شێوەیەك پەروەردە ناكرێت كە ببێتە شۆفێر بەواتا زانستییەکەی، لە رووی پراكتیكیشەوە مەشقی ئەوتۆی پێ ناكرێت، كە شارەزای هەموو مانۆڕەكانی هاتوچۆ بێت لە گشت بارودۆخ و كاتەكاندا، هەروەها گەلێك جار لەبەر هۆكاری ئینتیمای سیاسی و كۆمەڵایەتی كارئاسانی دەكرێت و تاكەتاكەش بەبێ ئەنجامدانی خولی راهێنان مۆڵەت بەخشراوە. ئەمەش بۆتە هۆی ئەوەی مۆڵەتی شۆفێری بدرێت بە زۆر كەس كە شۆفێر نین و مینی چێنراوبن و هەركاتێك بێت بە كەسانی تردا بتەقنەوە. ئەگەر لایەنە پەیوەندیدارەكان لێكۆڵینەوە سەبارەت بەو ژمارە زۆرەی مۆڵەت بکەن كە دراون بە هاوڵاتیان و هەڕەمەكیانە سەد نموونە لە هەر ناوچەیەك وەربگرن و جارێكی تر لەلایەن کەسانی شارەزای بوارەکەوە لە رووی تیۆری و پراکتیکییەوە تاقیان بكەنەوە، بۆیان دەردەكەوێت كارەساتی مۆڵەتپێدان لای خۆمان لە چ ئاستێكدایە.
گرفتەکانی مۆڵەتپێدان لە هەرێمی کوردستان خۆی لە چەند خاڵێکدا دەبینێتەوە، کە هەڵوەستەکردن لە ئاستیانداو دۆزینەوەی چارەسەر بۆیان دەبێتە هۆی چەسپاندنی هاتوچۆیەکی هاوچەرخ و سنووردانان بۆ رووداوە زیانبەخشەکانی هاتوچۆ. ئەو گرفتانەش بریتین لە:
یەکەم: نەبوونی سیستمێکی مۆڵەتپێدانی هاوچەرخی یەکگرتوو:
واتە بوونی دوو شێوازی مۆڵەتپێدان، یەكێكیان لە پارێزگاکانی هەولێرو دهۆك، ئەویتریان لە پارێزگاکانی سلێمانی و هەڵەبجە. یەكەمیان ناونراوە “کۆری”، کە کۆپییەکی شێواوی شێوازی مۆڵەتپێدانی کۆریای باشوورە، بەڵکو ترایە کۆنەکەی سەردەمی رژێمەو چەند هەستەوەرێکی کۆمپیوتەری تێدا بەکارهێنراوە. واتە سیستمێكی سەرەتاییەو بەپێی مۆدێلە کۆرییەکە ناچێت بەڕێوە، کە بریتییە لە: خولی راهێنانی تیۆریی پشتبەستوو بە کتێبێکی زانستی، تاقیکردنەوەی تیۆری لە ٤٠ پرسیاری هەمەلایەندا، تاقیکردنەوەی کۆرس لە گۆڕەپانێکی داخراوی فراوانی فرە مانۆڕو هێمادا، تاقیکردنەوەی سەر شەقام لە پانتاییەکی پێنج کیلۆمەتریداو لەلایەن کەسێکی پیشەکاری شارەزاوە. دووەمیش ناونراوە “دانیمارکی”، کە کۆپییەکی کەموکوڕی شێوازی مۆڵەتپێدانی دانیمارکییەو ئەگەرچی لە سەرەتای دەستبەكاربوونی لەساڵی 2005دا هەنگاوی باشی نا، بەڵام بەداخەوە لەسەر دەستی بەڕێوەبەرە یەک لەدوای یەکەکانی هاتوچۆی سلێمانی - دوای کارپێکردنی- لە ناوەڕۆكەكەی بەتاڵكراوەتە، کە بریتییە لە: خولی راهێنانی تیۆری ٢٠ سەعات بۆ هەر فێرخوازێک بەپێی کتێبی رێبەری ئۆتۆمبیل لێخوڕین، تاقیکردنەوەی تیۆری لە ٢٥ پرسیاری ناو کۆمەڵێک پرسیاردا، کە دەبێت بەردەوام نوێبکرێنەوە، راهێنانی سەر شەقام بۆ لانیکەم ٢٠ سەعات، تاقیکردنەوەی پراکتیکی لەسەر شەقام بۆ ماوەی لانیکەم ٣٠ خولەک لەلایەن کەسێکی پیشەکاری شارەزاوە.
دووەم: نەبوونی شێوازێکی یەکگرتووی بنیاتنانی نووسینگەکانی راهێنانی شۆفێری:
لە پارێزگای سلێمانی ساڵی ٢٠٠٤، بەپێی هەلومەرجی ئەوساکەو ئاستی گەشەکردنی هاتوچۆ، بۆ خستنەگەڕی شێوازی نوێی مۆڵەتپێدان، خولێکی پێگەیاندنی خێراو کورت بۆ راهێنەرەکان سازکرا، کە بەندە لەگەڵ چەند مامۆستایەکی شارەزا بەڕێوەمان برد. دوای ئەوە مامۆستا سیروان (خاوەنی مۆڵەتی راهێنەرانی هۆڵەندا) خولێکی دیکەی بەڕێوەبرد. دواتر چەند خولێک لەلایەن هەندێک راهێنەرێکی نووسینگەوە ئەنجامدران، کە بوونە مایەی دابەزینی کواڵیتی راهێنەرەکان. خەوشی سەرەکیی ئەم نووسینگانە ئەوەیە، کە بە درێژایی نزیکەی ١٥ ساڵ راهێنەرەکانی زانیارییەکان و پراکتیکەکانیان نوێ نەکراوەتەوە، لەکاتێکدا دەبوایە ساڵانە بە خولی راهێنانەوەدا تێپەڕینایە. ئینجا لەبری راهێنانی تیۆریی فێرخواز بەپێی کتێبی رێبەر، زۆربەیان ٤٠٠ پرسیارەکەیان بە فێرخوازان لەبەرکردووەو لە تاقیکردنەوەدا دەرچوون، بەبێ ئەوەی ئاشنابن بە بنەماکانی ئۆتۆمبیل لێخوڕین. لە بواری پراکتیکیشدا زۆربەیان بەپێی ئەو بەرنامەیە فێرخوازیان رانەهێناوە، کە لە سەرەتادا نەخشەی بۆ دانرابوو. لە پارێزگای هەولێرو دهۆکیش نووسینگەکان یان نەبوون، یاخود بەپێی خولی تایبەت پەروەردە نەکراون، لە رووی تیۆرییەوە زۆر هەژارن و لە رووی پراکتیکیشەوە سەرەتایی و تەقلیدین.
سێیەم: بایەخ نەدانی پلەدارەکانی هاتوچۆ بە مۆڵەتپێدان:
بەڕێوەبەرایەتی گشتی هاتوچۆی گشتی و پارێزگاکانی هەرێمی کوردستان زیاتر دراوەتە دەست ئەو پلەدارە سەربازیانەی شارەزای مۆڵەپێدانی هاوچەرخ و زانستی نین، بۆیە مۆڵەتپێدانیان بە گرنگ وەرنەگرتووەو زۆرجار وەک هۆبەیەکی بەشی هونەری مامەڵەیان لەگەڵ کردووە، نەک بەڕێوەبەرایەتیەک کە کۆڵەکەیەکی گرنگی بەڕێوەبەرایەتیەکانی هاتوچۆیە، لەكاتێكدا لە وڵاتە پێشكەوتووەكاندا ئەم بوارە لە بەشی سەربازی جیاكراوەتەوەو کەسانی پیشەکارو شارەزا بەڕێوەی دەبەن و تەنیا دەركردنی كارتی مۆڵەتپێدان و كۆنترۆڵكردنی جێبەجێكردنی یاساكان دراوەتە دەست پۆلیس. ئینجا زۆربەی ئەو ئەفسەرانەی تاقیکردنەوەکانی مۆڵەتپێدانی شۆفێری ئەنجام دەدەن شارەزای سادەترین زانستی هاتوچۆو تاقیکردنەوە نین و بەپێی مەزاجی شەخسی، نەک رێنمایی و بنەمای زانستی، مۆڵەت دەبەخشنە فێرخوازان.
چوارەم: نەبوونی گشت جۆرەکانی مۆڵەت بەپێی ستانداردە جیهانییەکان:
ئەوەی تاکو ئێستا لە هەرێمی کوردستان - بەو شێوازەی باسم کرد - بایەخی پێ دراوە، مۆڵەتی تایبەتەو بنەما بۆ جۆرەکانی دیکەی مۆڵەتپێدان دانەنراوەو خولی راهێنانی شایستەو زانستیان بۆ دیاری نەکراوە. ئەمەش بووەتە هۆی ئەوەی خەڵکانێکی زۆر لەسەر رێگەوبانەکان، بەبێ بوونی زانین و شارەزایی تیۆری و پراکتیکی جۆری موڵەتەکە، سوارڕەوی جۆراوجۆریان بەدەستەوە بێت و ببنە مایەی ئەو هەموو رووداوەی هاتوچۆ.
چەند پێشنیارێک دەخەمە روو، کە هیوادارم لە کۆنفرانسی هاتوچۆدا بایەخیان پێ بدرێت:
١- دامەزراندنی سیستمێکی مۆڵەتپێدانی یەکگرتووی هاوچەرخ بەپێی ستانداردە جیهانییەکان. ئەمەش کارێک نییە پلەدارێکی هاتوچۆ لەگەڵ راهێنەرێکی نووسینگەکان ئەنجامی بدەن، بەڵکو پێویستی بە لیژنەیەکی باڵای شارەزا هەیە، کە پێشوازی لە پڕۆژەکانی شارەزایانی بوارەکە بکەن و لەسەر بنەمای زانستی چوارچێوەو ناوەڕۆک بۆ سیستمەکە دابنێن.
٢- دامەزراندنی ناوەندی پەرەپێدانی هاتوچۆو دەستەبەرکردنی کادری شارەزاو لێهاتوو بۆی، تا بتوانرێت خولی پێگەیاندنی راهێنەران و ئەفسەرانی هاتوچۆ بەپێی سیستمی یەکگرتوو و مەرجە جیهانییەکان، لەئەستۆ بگرن و ئەم کارە بەهیچ شێوەیەک نەدرێتە دەست کەرتی تایبەت، چونکە پێگەیاندنی راهێنەران و نوێکردنەوەی ساڵانەی تواناکانیان لەلایەن ناوەندەکەوە کواڵیتی راهێنانی فێرخوازان بەرزدەکاتەوە، پێگەیاندنی ئەفسەرەکانیش دەبێتە هۆی بەرزکردنەوەی ئاستی تاقیکردنەوەکانی مۆڵەتپێدان.
٣- دەرکردنی رێنماییەکی نوێ سەبارەت بە نووسینگەی راهێنانی شۆفێری، کە هەموو مەرجە لۆجستیکی، پەروەردەیی، ژینگەیی و تەندروستییەکان لەخۆبگرێت و لە رووی واقیعی و ناخۆیشەوە ئەستەم نەبێت و شایستەی جێبەجێکردن بێت.
٤- پەروەردەکردنی پلەدارەکانی هاتوچۆی هەرێم و پارێزگاکان لە رێگەی خولێک و کەسانی شارەزای بواری هاتوچۆوە، جا بە ناردنە دەرەوەیان بێت بۆ وڵاتێکی پێشکەوتوو لە بواری هاتوچۆدا، یان هێنانی کەسانی شارەزای دەرەوە بێت بۆ ئەنجامدانی خولەکە لەناو وڵاتدا.
*شارەزاى بواری سیستمی هاتوچۆ