پارتی سیاسی و قەیرانە خۆڕسکەکان: چارەسەر، چۆن؟
3/12/2025 10:08:00 AM
لاوک سەلاح
لە نوسینەکانی رابردوودا، ئاماژەمان بە قەیرانە سەختەکانی پارتی سیاسیدا، چ لە سەر ئاستی نێودەوڵەتی یاخود ئاستی عێراق و هەرێمی کوردستان. هەندێک پرسیار و بابەتمان وروژاند، رەنگە لەسەرهەندێ گریمانە، تا رادەیەک کۆک بووبین کە پارتی سیاسی لە دۆخە سیاسییە جیاوازەکاندا بە دەست دونیایەک کێشەی بونیادەوە دەناڵێنێت، هەر لە مەنهەج و ستراتیژیەت و رەوتی پارتی سیاسی و بەکەسێتیکردنی پارتی سیاسی تا دەگاتە پرۆسەکانی کارکردنی لە نێو پەرلەمان و حکومەتدا، هەروەها ئاماژەمان بەو ئەنجامانەدا کە هەموو پارتەکان هەر لە راسترەوە تا دەگاتە چەپرەو، هەر لە ئیسلامییەکانەوە تا دەگاتە ئیسلاحییەکان، هەمان گرفتییان هەیە، وەک دامەزراندنی پرۆسەیەکی شەفاف بۆ بڕیاردانی سیاسی و هەڵبژاردنی سەرکردەی سیاسی گونجاو و دامەزراندنی پرۆسەیەکی دەنگدانی یەکسان و دادپەروەرانە .. هتد، هەروەها باسمان لەوەکرد، بۆ پارتی سیاسی بە ئاسانی و بێ ئاگا دەخلیسکێتە نێو ململانێ پڕ وەهمە سیاسییەکان کە بە ئاسانی توندوتیژی سیاسی لێدەکەوێتەوە، دواجار، لە مۆزەخانە و ئەدەبیاتی سیاسی هەر پارتێکی سیاسیدا چەندان قوربانی تۆمار دەکرێن و پارتی سیاسی دەیانکاتە میرات و سەرمایە بۆ ئەوەی رەوایی سیاسی ببەخشێتە مانەوەی خۆی بۆ بەردەوام بوون لە بواری سیاسەتدا، زۆرجار، روویداوە، لە وێستگەی کۆتایی سیاسی خۆیدا، پارتی سیاسی، خۆی ناناسێتەوە و ئەندامەکانی بە مانفێستی سەرەتا و سەرەکییان نامۆ دەبن و خۆیان لە نێو خۆیاندا لە دۆستایەتی و هاوڕێیەتییەوە دەپەڕنەوە بۆ سەنگەری نەیار و دوژمن وەک ئەوەی رۆژێک لە رۆژان پێکەوە چایەک یان قاوەیەک یان پێکێکیان پێکەوە نەخواردبێتەوە! هەروەها ئاماژەمان بە ئەزموونی حزبی بەعس لە عێراق و سوریا دا وەک زەقترین نموونە.
من ئەم نوسینانە وەک زەنگێکی سیاسی دەدەم بە گوێی خوێنەردا، بەر لەوەش، پارتی سیاسی، بەوەی کە لەبەردەم دوڕیانێکی سیاسی مەترسیداردان و پێویستیان بە خۆرێکخستنەوەی سیاسی هەیە، لێرە، رەنگە پێویستیمان بەو تونێڵە درێژ و قووڵانە نەبێت کە بۆ پەیوەندیکردن و یەکبەستنەوەی سیاسی و سەربازی دروستکراون و بۆ ئەوەی لە هەرەشەکانی ئاییندە خۆیانی لێ بپارێزین و نەهێڵن جارێکی دیکە، وەک هەمیشە، ببنە قوربانی جوگرافیا، بەڵکو جوگرافیا بخرێتە ژێر رکێفی ئیرادەیەکی سیاسی کۆ و گوزارشت لە مانەوەی نەتەوەیەک بکات.
ئەو نیگەرانییە سەرەکییەی کە لای زۆربەمان هەیە و بوار نادات بە شێوەیەکی گشتی بەرگری لە پارتی سیاسی بکەین ئەوەیە؛ هەڵەیەکی زەق و کوشندە لە مێژوودا هەیە و ئێستاشی داگیرکردووە، بەڵام، هەڵەکە لە کوێدایە؟ ئایا گرفتەکان لەناو جەرگی کۆمەڵگەوە سەرچاوەی گرتووە؛ مێژووە، کەلتوورە، رەفتاری سیاسییە؟ یاخود ململانێکانی ئایدیۆلۆجیایە کە هەر ئەوەی لێ بەرهەم دێت؟ یاخود زیاتر بەرژەوەندی ماددی کەسەکانە!
چۆن پەیوەندی نێوان هاوڵاتی و پارتی سیاسی ریفۆرم دەکرێت؟ ئایا تەنیا بە کڕینی ویژدان و دەنگی دەنگدەر لە هەڵمەتە سیاسییەکانی بۆنە سیاسییەکاندا، پارتی سیاسی دەژێت، ئەگەر کۆک بین لەسەر ئەوەی پارتی سیاسی لای ئێمە، بە پێوەری مێژووی موقاوەمەت و بەرگری، تەنیا فۆرمی خۆرێکخستنی کۆمەڵگە بوو بێت بۆ بەرەنگاربوونەوەی هەڕەشە و ئالەنگەرییەکان، چۆن ئەم پەیوەندییە رێکبخەینەوە و ئاسایی گەشە بکات، هاوشان بەهاتنە نێو دەستەڵات و قۆناغەکانی گواستنەوە لە فۆرم و حکومڕانی سیستمە تۆتالیتارییەکانەوە بۆ دیموکراسییەکان، تاوەکو لە کەوکەبێکی دیکەوە، لە زیندانە تاریکەکانی تیرۆریزمەوە، لە ناکاو، سەرۆکێکت بۆ قووت نەکەنەوە، سەرۆکێک نە نوێنەری راستەقینەی دەوڵەتی ئەمەوییە، کە ئەمە، سەرلەنوێ، تێکدان و چەواشەکردنی مێژووە، من ناوی دەنێم "پرۆسەی بەئەشکەوتکردنی ئاییندە"، نە دەتوانێت پەی بە هەموو ئەدەبیاتی باڵای سوریا وەک رۆمانەکانی "حنە مینا" یان هۆنراوەکانی 'نزار قەبانی" بەرێت! ئەمە زەقترین پاشەکشەی گەشەسەندنی ئاسایی کۆمەڵگەیە لە دڕەندەترین و خراپترین فۆرمیدا.
هەریەک بە رادەی خۆی، هەر لە دامەزراوە سیاسی و سەربازییە فەرمییەکانەوە تا دەگاتە رۆشنبیرە سیاسییەکان و چینە دەسترۆیشتووەکان، هەموو بەرپرسیارن لە خوڵقاندی ئەو دڕندە سیاسییە، بەڵام پرسیاری سەختی ئێستا و ئاییندە ئەوەیە جێ بکرێت کۆمەڵگە خۆی لەو دڕندەییە بپارێزێت و دووبارە نەبێتەوە، دڕەندەییەکە خۆی خەسڵەتێک نییە نامۆ بێت بە مێژووی ناوچەکە، بەڵام لە دوڕیانە سیاسییە گەورەکاندا، گرنگ گەڕانە بە دوای چارەسەردا. ئەو ترسەی کە ئێستاش لە ئارادایە ئەوەیە ئەم دڕەندەییە وەک پەتا بەردەوامە و رەنگە سەرتاپا هەموو ناوچەکە بگرێتەوە، ئەگەر رانەگیرێت.
زەقترین ئاماژە و پەیام و زەنگی نوێ بۆ ناوچەکە ئەوەیە کە هێزە نێودەوڵەتیەکان لە مێژە بڕیاریانداوە هاوپەیمانی نوێ لە نێو نەیارەکانی دوێنێی خۆیاندا بدۆزنەوە، ئەمرۆ، تاڵبان و ئەو هێزانەی کە پاشخانی قاعیدەیان هەیە، هاوپەیمانی رۆژئاوان، ئەمرۆ، ئەوان، هاوپەیمانی ئاییندەی ئەوانن. هێزە سیاسیەکانی رۆژئاوا، لە ئێستاوە بۆ ئاییندە، مامەڵەیەکی سیاسی جیاواز لەگەڵ هێزە سیاسییە توندرەوەکان دەکەن. ئەم مامەڵە سیاسییە جیاواز نییە لەو سەردەمانەی کە لە ئەفگانستان بۆ دژایەتیکردنی سۆڤیەتی پێشوو وەک وەکیلی نێو مەیدان، هێزە ئیسلامییە سیاسییەکانیان پڕ چەک کرد، هەرچەندە ئەوسا مانایەکی سیاسی جیاوازی لۆکەڵی بوو. لە ئێستادا، مامەڵە سیاسییە مێژوویەکە گەشەی پێدراوە، لە راستیدا هەموو وێستگە سیاسییەکان بۆ رۆژئاوا بەیەکەوە بەستراون و راستکردنەوەی هەڵە دوابەیەکەکانیانە، ئەگەر هێزێکی شیعەی فراوانت لە عێراق هەبێت، دەبێت هێزێکی سوننی فراوانت لە سوریا هەبێت. بۆ ئێمە، بۆ رۆژهەڵاتی ناوەراست، ململانێ سیاسییە تاییفەکانی نێو مێژوو بەردەوامە و رەنگدانەوە خوێناوییەکانی لەسەر شەقامەکان دەبینین، بۆ ئەوان پینەکردنی هەڵە ستراتیژییە کوشندەکانی ئیدارە سیاسییە جیاوازەکانە، بە پاساوی راگرتنی هاوسەنگی سیاسی ناوچەکە. لە راستیدا، هەردوولا، چ شیعە، و چ سوونە، لە پێشبرکێدان بۆ وەدەسهێنانی هاوپەیمانیتی رۆژئاوا، دژ بەیەک، ئەمەش کاری رۆژئاوا ئاسان دەکات!
بۆشایی سیاسی و نەبوونی نوێنەرایەتی سیاسی دەردی کوشندەی ئەم ناوچەیەیە، جاران بە دامەزراوە سەربازییەکان پر دەکرایەوە، لە ئێستادا ئەو دامەزراوەیە نەماوە و لە پاڵیدا هیچ دامەزراوەیەکی مەدەنی نییە کە سەرکردەی سیاسی دروست بکات، تەنها پارتی سیاسییە بەو فۆرمەی کە هەیە. دەبێت هەموو تەرکیزەکان لەسەر دامەزراندنەوەی پارتی سیاسی بێت، بە پەیکەر و ئەرک و دیدی نوێوە.
بەدەستهێنانی کۆدەنگی سیاسی لە رۆژهەڵاتی ناوەراستدا، پرۆسەیەکی سیاسی سەختە، هەمیشە بەخوێن رشتن کۆتایی هاتەوە و هەمیشە وەک پەتایەکی مێژووی لە ناوچەکەدا بەردەوام بووە، هەروەها، دۆخی توندرەویی و دڕەندەیی سیاسی، چارەسەر لە کوێوەیە؟ لە بیناکردنەوەی متمانەی سیاسییە بە دیدێکی جیاواز، نقووم نەبوونە لە تونێڵە تاریکەکانی مێژوو، دیدێک رابردوو بەجێ بهێڵێت، وەک ئەوەی ماندێلا ئەنجامیدا. کۆدەنگی سیاسی ئەوکاتەیە دێتەکایەوە کە بەرژوەندی سیاسی و ئابووری هاوبەشی هاوسەنگ لە نێوان دەرەوە و ناوەوەدا بێتە کایەوە. لە دۆخی نەبوونی نوێنەرایەتی سیاسی مەدەنیدا، هێزەکانی رۆژئاوا خۆیان وەکیل بۆ خۆیان دروست دەکەن تاوەکو مامەڵەی سیاسی لەگەڵ بکەن. بەداخەوە، ئەو وەکیلانەش لەسەر ئاستی دەوڵەت، ئەوەندەی رەوایەتی سیاسیان لە دەرەوە وەرگرتووە، ئەوەندە لە ناوەوە نەبووە و دۆخێکی سیاسی دیفاکتۆیان بەڕێوە بردووە، درەنگ یان زوو، هەرەس دێنێت. کۆدەنگی سیاسی لەسەر نوێنەرایەتیکردنی سیاسی ناوخۆ کلیلی چارەسەرە.
پوختەی قسە: لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی لە سەدەی رابردوودا، لە ئەوروپادا، گۆڕانگاریی ریشەیی لە بونیادی پارتی سیاسدا روویداوە، بەوەی کە پارتی سیاسی کاری دەکرد بۆ ئەوەی ببێتە هەوێن و ناوەندێک کە سبەی رۆژێ دەوڵەت بەڕێوەبەرێت. من لەم قۆناغە سیاسییە مێژوویەدا و بە ئەزموون و تەمەنێکەوە، لەگەڵ ئەو بیرۆکەیەدام پارتە سیاسییەکانی ئێمە ئەو فیکرەیە موتوربەکە بکەن و ببنە پارتی سیاسی کە ئامادەیە لە دەوڵەتدا پەیوەندی لەگەڵ هاوڵاتیدا توندوتوڵ بکاتەوە، بەهۆی ئەم میکانیزمە سیاسییەوە، هەم تواناسازی سیاسی دەبێتە ئەولەویەت و هەم پارتی سیاسی بەرگری لە بوونی خۆی دەکات و هەم حکومەت تەنیا پێگە و پلاتفۆرمە کە ئەو پەیوەندییە بە زیندووی بهێڵێتەوە. حکومەت تەنیا ئامراز و پلاتفۆرمە کە خزمەت بە هاوڵاتی دەبەخشێت. لێرەوە، ئەو گفتوگۆیە دێتە پێشەوە و دەڵێن لای ئێمە پرۆسەی سیاسی پرۆسەیەکی ئیفلیجە لە بەرئەوەی ئێمە خاوەنی ئۆپۆسیزیۆنی سیاسی نیین و پرۆسەی سیاسی لای ئێمە سەقەتە. ئەم ئەنجامە شتێک نییە کەس پەی پێ نەبات، یاخود شارەوە بێت، ئەم ئەنجامە پێویستی بە وردبوونە و لێکۆڵێنەوەی بابەتییانە هەیە کە بیر لە دامەزراندنی پرۆسەیەکی سیاسی بکاتەوە بۆ ئەوەی هەردوو باڵ و کۆڵەکەی بەڕێوەبردنی کۆمەڵگە، ئۆپۆسیزیۆن و دەستەڵات پێکەوە گەشە بکەن. گرنگە، ئەو لێکۆڵینەوانە بابەتیانە بن و نەکەونە داوی تۆمەت بەخشینەوە و مەبەستیان چارەسەر بێت نەوەک خوڵقاندنی بۆشایی سیاسی.