ئەو کەسەی پێویستە بیناسین
1/11/2025 1:27:00 PM
توانا ئەحمەد
( هونەرێک نییە حکومەت پێش هونەری بەفیرۆدانی پارەی خەڵک فێری ببێت)
دوای مەرگی باوکی بە شەش مانگ لە شارۆچکەیەکی بچووک چاوی کردۆتەوەو لەتەمەنی سێ ساڵی لەلایەن قەرەجەکانەوە ئەڕفێندرێت و بەهەوڵی خاڵی رزگار ئەکرێ، بەتوانای خۆڕسکی خۆی و پشتیوانی سەرەکی دایکی ناوناوبانگی دنیای تەنییەوە تائەمڕۆش بۆ تێگەیشتن لە دنیا کەس ناتوانێ دەست بەرداری ببێت، ئەو پیاوە سکۆتلەندیە بە باوکی ئابووری هاوچەرخ و دامەزرێنەری زانستی ئابووری کلاسیک و بگرە وەکو یەکەم تیۆریسێنی سەرمایەدارییش ئەژمار ئەکرێت.
ئادەم سمیث فەیلەسوفی بواری ئەخلاق و ئابووری تائەمڕۆشی لەگەڵدا بێت یەکێکە لەو ناوانەی کۆمەکی زۆر بەهەموو ئەوانە ئەکات کە ئەیانەوێ لە یاساو رێساکانی زانستی ئابووری و بازاڕ و کەڵەکەکردنی سەرمایە بگەن، ئەو بەرلەوەی ئابووریناس بێ، فەیلەسوفی بواری ئەخلاق بوو، ئەو پیاوە زۆر هاوکێشەو قەناعەتی کۆنکرێتی سەردەمی خۆی بە کتێبە نایابەکەی قەڵپکردەوە (لێکۆڵینەوە لە هۆکار و سروشتی سامانی گەلان) ، تائەم ساتەوەختەش یەکێکە لە لە کتێبە پڕ فرۆشەکان و بەزمانێکی سادە باس لە زانستێکی ئاڵۆز ئەکات، ئەکرێ کەسێکی ئاسایی و زانایەکی ئابووری لەیەک کاتدا بیخوێنێتەوە و بەچەند ساڵێکی کەم پێش شۆڕشی فەرەنسی و لەگەرمەی شۆڕشی ئەمریکی بڵاو کرایەوە، تەوقیتێک بوو تیۆری ئابووری باوی ئەوکات بەکەڵک نەمابوو و جیهان پێویستی بە مامەڵەیەکی تازە بوو، ئادەم سمیث لەو ساتەوەختە یەکلاکەرەوەیە بەدوای ماناکانی حوکمڕانی و شیتەڵکردنی فۆڕمی سیاسی ئەو جیهانەوە نەبوو. بەڵکو بەدوای رەگوریشەی سامانەوە سەرقاڵ بوو کە چۆن دەرامەت و داهاتی گەلان دروست ئەبێ و گەشە ئەکات بۆیە ئەوترێ ئادەم سمیث وەکو دیاریەک لە شوێن و زەمانی گەنجاودا هات و حوکمڕانانی ئەوکات تیۆرەکەیان پراکتیزەکرد.
ئادەم سمیث یەکەم زەبری لە بڕبڕەی پشتی بڕوایەکی کۆنکرێتی سەردەمی خۆی وەشاند ( مارکانتیلیەت) کەپێی وابوو کۆکردنەوەی ئاڵتون یەکسانە بە کەڵەکە کردنی سامان و سەرمایە، لەبری ئەوە خودی ئینسانی کردە چەقی قورسیایی و سەلماندی دۆخی ئابووری تەنیا پارە نییە، بگرە کەسەکان و ئاستی چالاکی و بزاوتی ئەوان بایەخی سەرەکی هەیە، واتا زانستی ئابووری بەستەوە بەجولەو وزەی ئینسان خۆیەوە، نەک ئەو کانزایانەی گوزارشت بوون لەسامان. چونکە بەر لەئادەم سمیث سەروەت و سامانی گەلان بریتی بوو لە بڕی ئەو زێڕو زیوەی لە خەزێنەی هەر دەوڵەتێکدا هەڵگیرابوو، بەڵام ئەو سەلماندی زێڕ ئەرک و مانایەی نییە، بەڵکو پرۆسەی بەرهەمهێنان یان وردتر رەوتی بەرهەمهێنانی کەلوپەل و خزمەتگوزاری یەکسانە بە سەروەت و سامانی راستەقینە کە ئەمڕۆ بە کۆبەرهەمی خۆماڵی ناوئەبرێت، واتا زانستی ئابووری لە چەقبەستن و سوڕێکی سنوردارەوە گواستەوە بۆ جولەو سوڕێکی بەرفراوان کە ژمارەیەکی بێ کۆتایی کەسەکان تیایدا بەشدار بن، چونکە ئەو پێی وایە زێرتەنیا کەلوپەلێکە وەک هەموو شتەکانی تر بەهاکەی لە ئاڵوگۆرکردن وەرئەگرێت، واتا ئەو ستراتیژەی بۆ کۆکردنەوەی سامان پشت بە زێڕ ئەبەستێ بەمانا سیاسیەکەی هەوڵە بۆ هەژارخستنی وڵاتانی تر، واتا بۆ ئەوەی تۆ دەوڵەمەند بیت ناچاری وڵاتێکی تر هەژار بخەیت، بەڵام بازرگانی ئازاد ئەکرێ لەنێوان دوو وڵاتی دەوڵەمەند بێ، واتا هاوکێشەی زێر بریتیە لە بوونی دولایەنی هەژار- دەوڵەمەند، بەڵام بازرگانی و چالاکی ئابووری بەرهەمهێنان لەسەر دوانەی دەوڵەمەند- دەوڵەمەند ئەوەستێ.
ئەو پیاوە لەخاڵی لاوازی ئینسان و سیستمی سیاسی، موعجیزەی سەرکەوتن و تێپەڕاندنی قەیرانەکانی چنی، واتا خاڵی لاوازی سایکۆلۆژیای ئینسان کە خۆپەرستیە کردی بەخاڵی هێز، خۆپەرستی و ئەنانیەتی مرۆڤی وەکو خاڵی دەستپێک و پێشمەرجی بەرژوەندی گشتی شکاندەوە، کە سەرەنجام بە چاکەی گشتی کۆمەڵگا ئەکەوێتەوە،لەم رووەوە ئەڵێ: (کاتێ بۆ دابینکردنی پێداویستیەکانمان روو لەخەڵکی تر ئەنێین، دیوی ئینسانی وچاکەیان نادوێنین، بگرە مامەڵە لەگەڵ دیوە خۆپەرستیەکەیان ئەکەین، کە رویان لێ ئەنێن باسی پێداویستی خۆمان ناکەین بەڵکو باسی سود و نەفعی ئەوان ئەکەین) واتا ئەوانی تر بۆ سودی تایبەتی خۆیان و تێرکردنی پێداویستیەکانیان بەرهەمی زیاد لەخۆیان رەنێو ئەهێنن، بۆ دەوڵەمەند بوون و کۆکردنەوەی سەرمایە، بەشی زیاد لەخۆیان بە یەکێکی تر ئەفرۆشن. هەر لەوچوارچێوەیەدا ئەڵێ (بەکاربردن تاکە مەبەست و دوا ئامانجی پرۆسەی بەرهەمهێنانە، بۆیە پێویستە وەبەرهێن تەنیا بەو ئەندازەیە خزمەتی بەرژوەندیەکانی بکات کە ببێتە پاڵپشت بۆ بەرژەوەندی بەکاربەرەکانیشی)، بۆ رێکخستن و کۆنترۆڵکردنی ئەو ئەنانیەت و خۆپەرستیە پێی وایە دەستێکی پەنهان لەدەرەوەی حکومەت بەشێوەیەکی سروشتی شتەکان رێکئەخاتەوەو پێویستی بەرێکاری دەستوەردان نییە لەلایەن حکومەتەو بازاڕ ئەبێ بەڕەهایی ئازاد بێ بەرژەوەندی تایبەت سەرەنجام ئەبێتە مایەی گەشەی ئابوری ورێکخستنەوەی بازاڕ، واتا هەماهەنگی کۆمەڵایەتی لە رێگەی هەوڵی ئینسانەوە فەراهەم ئەبێ بۆ دۆزینەوەی رێگەی باشتر بۆ گوزەران و کارکردنی خۆی، بۆیە پێی وایە ئازادی و بەرژوەندی تایبەت سەرناکێشێت بۆ پاشاگەردانی، بگەر ئەبن بەمایەی بەیەکەوەگونجان و بەرهەمهێنانی سیستمێکی کۆمەڵایەتی جێگیر کە پێویستی بە دەستوەردانی فەرمانڕەوا و پاشاو وەزیرەکان نییە، بەگوێرەی شارەزایانی ئادەم سمیث دژەکاریەک نییە لەنێوان بەرژەوەندی تایبەت کەبەردی بناغەی مەنزومەی ئابووریە، لەگەڵ (هاوسۆزی) کەبەردی بناغەی تیۆری ئەخلاقیە لای سمیث، چونکە لەو بارەیەوە بەروونی ئەڵێ: (خۆپەرستی ئینسان هەرچەندێک بێ، هەند پرەنسیپ لەسروشتی ئینساندا هەن کە وای لێ ئەکات گرنگی بە دەرامەتی ئەوانی دیکەش بدات و خۆشی لێ ببینێت).
بۆ ئەوەی دەستی پەنهان کاری خۆی بکات یەکەم هەنگاوی سمیث بریتیە لە دابەشکردنی کار، ئەو پیاوە کۆمەڵگایەک بونیات ئەنێ کە لەسەر هێزی کار و دابەشکردنی وەستاوە، پێی وایە دەوڵەمەندی و هەژاری هەر کەسێک لەسەر دابین کردن و چێژوەرگرتن لە (پێداویستیە گرنگەکان) و (کەمالیات) و (خۆشیەکانی) وەستاوە، دوای چەسپاندنی پرەنسیپی دابەشکردنی کار، هەر تاکێک لەناو پرۆسەی بەرهەمهێناندا کارەکەی خۆی بەشێکی کەمی پێداویستیەکانی بۆ دابین ئەکات، بۆیە ناچارە بەشە هەرە زۆرەکەی لەکاری ئەوانی دی دابین بکات، کەواتە دەوڵەمەندی و هەژاریەکەی ئەوەستێتە سەر بڕی کارەکەی، کۆی ئەو بڕەی بۆ دابینکردنی شتەکانی ناچارە لەوانی دیکەی بکڕێ، کەواتە کار بنەمای دیاریکردنی بەهای راستەقینەی هەموو کەلوپەلێکە، لەم رووەوە باس لەوە ئەکات ئینسانەکان لە 6-8 ساڵی تەمەنیان جیاوازیەکی ئەوتۆ بەدی ناکرێ، بەڵام دوای ئیشکردن لە دوو کایەی جیا، تایبەتمەندی و جیاوازیەکانیان دروست ئەبن، واتا بەڕای سمیث جیاوازی دەرەنجامی دابەشکردنی کارە، کەواتە توانای وەبەرهێنانیش ئەوکات ئەگاتە ترۆپکی خۆی کاتێ کار دابەشکراوەو هەر کەسەو بەگوێرەی تایبەتمەندی ئیش بکات. لێرەوە ئادەم سمیث بە پشت بەستن بە گریمانەی هۆبز، سەروەت و سامان پەیوەست ئەکاتەوە بەهێز، دان بەوەدا ئەنێ کە دەسکەوتنی سامان یەکسانە بە دەسکەوتنی هێز، بەڵام ئەو هێزەی سەروەت و سامان ئەیدات بریتیە لەهێزی کڕین، هێزی کڕینی ئیستحقاقی ئیشکردنی ئەوانی دیکە، لای ئادەم سمیث دابەشکردنی کارو ئەو دەسکەوتانەی بەهۆیەوە کەڵەکە ئەبن، بەرەنجامی پلان و حیکمەتی ئابووریانەی ئینسان نییە، بەڵکو بەرەنجامی کردەی ئاڵوگۆری شت بەشتە، کردەی دەستەوایی و هەماهەنگی خۆڕسکانەی نێوان کەسەکانە، بۆیە بەلای ئادەم سمیثەوە توانای بەرهەمهێنان ئەوەستێتە سەر دابەشکردنی کار، بەم پێەش پرۆسەی کەڵەکردنی سەرمایە زامن ئەبێت. واتا ئەو سیستمە ئابووریە کارناکات تەنیا ئەو کاتە نەبێ کە بازرگانی ئازاد بێ لەگەڵ دەرەوەو لەناوخۆش بازاڕ بە میکانیزمی خستنەڕوو و خواست و کاریش دابەشکرابێت واتا دەستی پەنهان کە گریمانەیەکی هەرە سەرەکی سمیثە ئیش ئەکات و سەرتاپای کۆمەڵگە رێکئەخاتەوە.
سمیث پێی وایە قازانجی سەرمایەش بە جۆرێک لە جۆرەکان بریتیە لە کار، بەڵام لەهەمان کاتدا باس لەوەش ئەکات کە تەواو لە کاری ئاسایی جیایە، چونکە جۆرێکە لە مشور و رێکخستن، بەئەندازەیەکی تریش ئەوەستێتە سەر قەبارەی ئەو سەرمایەی وەکار ئەخرێت، واتا قازانج بەشێک یان رێژەیەکی تەواو جیایە لەکرێی کرێکار، چونکە تەنیا بەشێک لەو قازانجە بۆ کرێکار ئەڕوات. لەو روەوە ئەڵێ (کار تەنیا لە دیاریکردنی بەهای ئەو بەشە کورتناکرێتەوە کە پەیوەندی بە کرێ و کارەکەوە هەیە، بگرە لەوەشدا کە پەیوەندی بە رەیع (موڵکانە) و قازانجیشەوەیە. چونکە بڕوای وایە نرخ لەهەر کۆمەڵگایەکدا لەو سێ رەگەزە پێکدێت(کار، رەیع، قازانج)). بۆ نموونە نرخی گەنم، بەشێکی بریتیە لە موڵکانە بۆ خاوەنی ئەرزەکە، بەشێکی تری کرێی کرێکارو چاکردنەوەی ئامرازەکانی بەرهەمهێنان، ئەوەی تریش قازانجی جوتیارەکەیە، واتا هەرسێ رەگەز نرخەکە پێک ئەهێنن. سەرەنجام کۆی خەرجی هەر دەوڵەتێک لە مووچەوهەموو پێداویستیەکانی تر لەو سێ چاوگەوە دابین ئەکرێن، کە دواشت ئەمەش خەسڵەت و شوناسی سیاسی دەسەڵات و دەوڵەت دیاری ئەکات.
ئەوەی گرنگە ئاماژەی پێ بدرێ ئادەم سمیث تەنیا ئابووریناسێک نییە، بەتەنیشت ئەوەوە بیرمەندێکی فەلسەفەی سیاسی و ئەخلاقە کە تائەم ساتەوەختە ئامادەیی هەیە، لەوبارەیەوە ئابوریناس و فەیلەسوفێکی بواری سیاسی ئەڵێ (ئێمە ناتوانین دیموکراسی چالاک بکەینەوە تاشێوازی بیرکردنەوەمان سەبارەت بە دۆخی ئابووری نەگۆڕین، گۆڕینی بیرکردنەوە لە دۆخی ئابورییش ئەمانباتەوە سەر سمیث) کەواتە تێگەیشتن لەو پیاوە دەروازەیەکی گرنگی مامەڵەکردنە لەگەڵ ئەم جیهانە گەمارۆدراوە بە قەیران، هەڵگری ئەو ئیلهامەیە کە دنیایەکی روو لەگۆڕان بەعەقڵێکی چەسپاو و جێگیر مامەڵە بکەین.