نەورۆز؛ پێشینەی مێژوویی و گێڕانەوە سیاسییەکان
3/21/2019 9:21:00 AM
هەردی مەهدی میکە
نەورۆز لە سەدساڵی رابردووی دەرکەوتنی دەوڵەتی نەتەوەیی و ناوەندگەرای ئێرانی، تورکی و عەرەبیدا، بەرلەوەی نەریت و روداوێکی مێژوویی دێرین بێت، ئامرازێکی داهێنراو یان رەتکراوەی دەستی گێڕانەوە رەسمییەکانی ئەو دەوڵەتانە بووە، یان وەک شوناس بەکاریانهێناوە(ئێران و تورکیا) یان لەبەر شوناس رەتیانکردۆتەوە(عێراق و سوریا). لەپەنای ئەوانیشدا گەلانی ژێردەستەی وەک کوردەکان (وەک نەتەوە)و عەلەوییەکان(وەک مەزهەب) بەکاریانهێناوە بۆ پارێزگاری شوناسی خۆیان لەبەرامبەر شوناسی زاڵی سەردەستەکانیاندا، ئەم مۆدێلەیان زیاتر لە تورکیا، عێراق و سوریا بەکارهات. ئێریک هۆبسباوم-ی مێژوونووس، ئەم جۆرە بەکارهێنان و سودوەرگرتنە لە دیاردەیەکی مێژوویی وەک نەورۆز بە "نەریتی داهێنراو" یان "داهێنراوی نەریتی" ناودەبات و بە دەربڕینێکی دی: بیدعەیەکی نەریتییە و بە جەژنێکی کوردی یان تورکی نازانێت. گەر لە کۆنتێکستدا بیخوێنینەوە دەردەکەوێت کە سودوەرگرتن لە نەورۆز، هێندەی دوبارە بەرهەمهێنانەوەیە کەمتر لەبەر هەقیقەتەکەیەتی.
١- تێگەیشتنەوە لە نەورۆز
ریشەناسیی "نەورۆز" ئاڵۆز و ڕای جیاوازی لەسەرە، تەنها لەناو گێرانەوەی کورددا ئەم پەرتەوازەیی و پەسەند و رەتکردنەوەی نەورۆزە نییە، بەڵکو لەناو فارسەکان و ئێرانیشدا دیسان هەڵگری راڤەی جیاوازە، بۆ کوردستانیان و توێژەرانی گرنگە لەو فاکتە بگەن کە مێژوو و پێدراوەکانی؛ بەرلەوەی لە نێوان هەقیقەت/راستی و ئەفسانە/درۆ-دا یەکلابکاتەوە، پێویستە بیر لە گێڕانەوەی مێژوویی و کاریگەریی گێڕانەوەکان بکاتەوە، چونکە روداوەکانی مێژوو، گێڕانەوەکان و جۆری وەرگرەکان (موخاتەب)، شوێنی وەرگرەکانی و بەکارهێنانەکانی لە ناو کام گوتاردا هەقیقەت و راستێتی و ئەفسانەییبوونی دەچەسپێنن. بۆ نمونە گرنگ نییە ئەفسانەکانی "دێوەکە و رۆمیۆی ئیتاڵیا"، "درەخت و خەوبینینەکەی باپیرانی عوسمانییەکان" و تیروکەوانەکی ئارەشی فارس" راستن یان نا، گرنگە تێبگەین کە ئەو روداوانە کاریگەرییەکانیان جێکەوتەی حەقیقی و روداوسازیی و شوناس و دید و دەستپێکی مێژووی ئیتالیا، تورکیا و ئێران پێکدەهێنن، ئەم حیکایەتانە راستبن یان نا، بەشدارن لە کلتور، رەفتار، ئابووریی، دۆخ و شوناسی گەشتیاریی کەسێتی و شوناسی گشتی ئەو وڵاتانەدا و لە جەنگەکانیشدا هاندەر و مۆتیڤی بەرگریی ئەو گەلانە بوون.
نەورۆز، ئیسلام، ئارییبوون و نەبوون، سوننیبوون، شافیعییبوون، کوردزمانی و جلوبەرگ و تاد، بۆ کوردستان هەروان، دەبێت بیر لە کاریگەریی و وەبەرهێنانەوەی مێژوویی، ئابووری، سیاسی، دبلۆماسی و پارادبلۆماسیی ئەو رەهەندانەی شوناسی کوردستان بکرێتەوە، ئەم کەرەستە کلتووریی و نەریتییانە لە جوڵانەوەی سیاسیی کوردستان رۆڵێکی کاریگەرییان بینیووە و لە دەیان چەک و بزوتنەوەی چەکداری زیاتر پارێزەری مانەوەی کوردستانییان بوون.
٢. گێڕانەوەکان لەبارەی نەورۆز و کاوەوە
لە ناو کتێبە مێژووییەکانی ئێراندا، "شانامە"ی فیردەوسی (١٠٢٠.ز) یەکەمینە باسی نەورۆزی کردووە، هەر لەوێشدا باسی جەمشید و زوحاک و کاوە-ی کردووە، فیردەوسی ئەم بابەتەی هیچ پەیوەستنەکردووە بە ماد و ئاستیاگ پاشای ماد و فارس و کوردەوە، ئیتر نازانم نوسەران و هەندێ لێکۆڵەری کوردی "لە پاپا کاسۆلیکتر و لە فیردەوسی ئێرانیتر"، چۆن کاوە دەکەنە فارس و زوحاک بە کورد و نەورۆزیش بە جەژنی فارسی لەقەڵەم دەدەن! دڵنیام زانیاری ئەم نمونە نووسەرانە وەک هەمان ئەو زانیارییانەیە لەبارەی ساڵنامەی ئێرانیی هەتاوییەوە کە وادەزانن ساڵنامەیەکی پێش ئیسلامە و زەردەشتییە و تەنها یەک پرسیاریش لە خۆیان ناکەن کە ئەگەر هی پێش ئیسلامە، خێرە ساڵنامەی هەتاوی(ئێستا ١٣٩٧ش-یە) نزیکەی ٤٣ ساڵێک پاش ساڵی هیجرییە(ئێستا١٤٤٠ک-ە)!
لەناو کتێبە مێژووییەکانی مێژوونووسانی کوردستانیشدا، شەرەفنامە کە یەکەم کتێبی مێژوویی "دۆزراوە"ی کوردانە و یەکەمینی کوردە لەبارەی ریشەی کوردانەوە دواوە، ئەو ریشەی کوردان دەباتەوە سەر رزگاربووانی دەستی زوحاک، بەڵام بە ئاستیاگی پاشای ماد و کاوەی ئاسنگەرەوە پەیوەستی ناکاتەوە. ئیتر نازانرێت ئەو "توێژەرانە" کام دەستنووس و کام ئەرگیومێنتی مێژوویی سەلمێنراویان لەبەردەستە تا ئاسان و سادە بڵێن "کاوە فارسە و ئاستیاگیش زوحاکی کوردانە". ئەڵبەت لەمەشدا بێئاگا لەوەی کە:
آ. مادەکان کورد نین و کورد لە نەوەی مادەکانە و ئەوان باپیرانی کوردن نەک بە پێچەوانەوە، لەو سەردەمەدا شتێک بەناوی کورد و فارسەوە بوونیان نەبووە. مادەکانیش تەنها ریشەی کورد پێکناهێنن و گەلی تریشیان لێبووەتەوە.
ب. نەورۆز پێشینەکەی بۆ پێش کاوە و زوحاک دەگەڕێتەوە و ئەو رۆژە کاوە بەکاریهێناوە و وەک هەل قۆستوویەتییەوە نەک خۆی داهێنەری نەورۆز بێت یاخود بە هۆی سەرکەوتنی ئەوەوە داهێنرابێت.
لەناو ئەدەبیاتی نوسراو و شیعری شاعیرانیشدا (سەدساڵی دوایی لێدەرچێت) کەمتر ئاماژە بۆ بەستنەوەی سیاسییانە و ئایدۆلۆژیانەی کاوە و ئاستیاگە بە زوحاک و پەیدابوونی نەورۆزەوە، زیاتر وەک جەژنێکی کۆمەڵایەتی و گۆڕانی سروشت و گەڕانەوەی بەهار باسکراوە. ئەحمەدی خانی(١٦٥١-١٧٠٧) دەڵێ:
بیلجوملە دەچوونە دەر ژ مالان
حەتتا دەگەھیشتە پیر و کالان
رۆژا کو دەبوویە عیدێ نەورۆز
تەعزیم ژ بۆمە دەما دل ئەفرۆز
مەولوی تاوگۆزی-یش دەڵی:
نیشانەی نەورۆز وادەی وەھارەن
یا نەشئەی ئامای نامەی نیگارەن
بەڵام بە دەرکەوتنی بزوتنەوەی چەپ و سوودوەرگرتن لە رەمزییەتی کاوە و زەحمەتکێشییەکەی، چەپەکان وەک سیمبولی شۆڕش دژی ئیمپریالیزم و سەرمایەداری بەرهەمیانهێنایەوە، نەک وەک جەژنێکی نەتەوەیی، چونکە لە بنچینەدا ئەوان باوەڕیان بە دۆخی نەتەوەیی نییە و تەنها جەژنێک لای وان جەژنی کرێکارانە (یەکی ئایار). بۆ نمونە ئاوا دەریان دەبڕی:
یادگاری چەکوشی کاوەیە نەورۆز
قەڵای زوحاکی کرد بە تەپ و تۆز
ئاوری تۆڵەیە، بۆکوردەواری
لە رەش و رووتی کوردستان پیرۆز
گۆرانیش دەیوت:
ئەی نەتەوەی کاوەی زنجیر قەف قەف بڕ
رۆژی نەورۆز دای بە ھەوری زستان دڕ
٣.نەورۆز وەک قەڵغان
جەمعیەتی تەعالی کوردستان لە گۆڤاری ژین-دا یەکەمین لایەنی نەتەوەیی کوردستانە کە لە دوادوایی عوسمانیدا سودی لە بەرهەمهێنانەوەی مانای نەورۆز وەرگرت و لە ١٨ی مارسی ١٩١٨دا لە وتارێکدا، نەورۆزی وەک جەژنێکی تایبەت بە نەتەوەی کورد لەقەڵەمدا و لەوەش زیاتر، هەوڵیشیداوە پەیوەستی بکاتەوە بە دەوڵەتداریی کوردەوە، بۆ ئەمەش سودی لە مێژووی ئەیوبییەکان بۆ مەرامی نەتەوەیی وەرگرتووە و ئاماژەی بەوەداوە لە هەمان رۆژدا سەڵاحەدین لەدایکبووە و لەسەر تەختی دەسەڵات دانیشتووە! (لەم وتارەدا جەخت لە راستی و درووستی گێڕانەوەکان نییە باس لە رۆڵی گێڕانەوەیە). هەر لەم وتارەدایە کە کاوە وەک باوکی کوردان دادەنرێت. ئەمەش وەک قەڵغانێک بەکارهات بەرامبەر هەژموونی تۆرانیزمی تورکی و تورکاندنی کوردانی تورکیا.
ئیحسان نوری پاشا کە رابەرایەتی شۆڕشی ئاراراتی کرد، ئەویش وەک سیمبولێک لە شۆڕش و لە نوسینەکانیشدا سودێکی سیاسی لە مانادانەوە لە نەورۆز وەرگرت بەرامبەر تورکیا، وەک جەژنی نەتەوەیی بەکاریهێنا تا پارێزەری شوناسی کوردانی تورکیا بێت لە هەمبەر بە تورککردنیان.
پەکەکەش گەرچی هێزێکی چەپگەرایە، بەڵام سودێکی فراوانی لەم بۆنەیە وەرگرتووە و بۆن و بەرامەیەکی چەپانە و ئاپۆیییانەی پێبەخشی، هەوڵدەدات گەریلا و چالاکەکانی کە فیداکاری دەکەن یان خۆیان دەسوتێنن کاوەی ئاسنگەری نوێیان لێبسازێنن.
لە کوردستانی عێراقیشدا دیسان وەک قەڵغان بەکارهات، نەورۆز لەناو کوردانی عێراقدا وەک یادکردنەوە و بەکارهێنانی سیاسییانەی، مێژوویەکی دێرینی نییە، تەمەنی بۆ کەمتر لە ٧٠ ساڵێک دەگەڕێتەوە، یەکەمجار پیرەمێرد لە سلێمانیدا نەورۆزی میللی کردەوە و لە بەرامبەر شوناسی عەرەبی عێراق بەکاریهێنا، گەرنا ئەسیریی شاعیر لە کۆتایی بیستەکانی سەدەی رابردوو لە گۆڤاری زاری کرمانجی کە لە رەواندز دەردەچوو شیعرێکی لەبارەی نەورۆزەوە بڵاوکردۆتەوە و بەر لەویش حاجی قادریی کۆیی نەورۆزی لە شیعردا بەکارهێناوە.
جوڵانەوەی سیاسیی کوردستانی عێراقیش، هەمیشە هەوڵی داوە نەورۆز وەک جەژنێکی نەتەوەیی بناسێنێت و لە یاسا و دەستوری عێراقدا بیچەسپێنێت و بیکاتە پشوو و جەژنی تێدا بگێڕێت، بەمەش خۆی جیاکردەوە لە شوناسی عەرەبی، ئەم جوڵەیەش لە ١١ی ئازاردا جێی خۆی گرت و لە ئێستاشدا فراوانتر و دانپیانراوتر سود لەم جەژنە لە وڵاتانی دیکەی دراوسێ "بە بەرامەی کوردستانییەوە" وەردەگیرێت.
بەڵام دۆخەکە بۆ ئێران تەواو جیاوازە، بە پێچەوانەی کوردستانیانی تورکیا و عێراق و سوریا کە نەورۆز ئامرازێکی باش بووە بۆ پارێزگاری شوناس، لە ئێران وەک چەکی توێنەرەوەی شوناسی کوردی بەکارهاتووە، چونکە دەوڵەتی مەرکەزیی ئێران، هەوڵیداوە بیکاتە کەرەستەیەکی کاریگەر بۆ بە ئێرانیکردن و لە نەتەوەخستنی کورد و هاوڕیشەکردنی لەگەڵ فارسەکاندا، هەربۆیە هەرگیز بە نەتەوە ناوی کورد لە ئەدەبیاتی رەسمی دەوڵەتی و رۆشنبیرانی پان ئێرانیدا بەکارنایەت و قەدەغەیە.
ئەم حاڵەتە پێویستی بە بیرکردنەوەی ستراتیژی و ئایندەیی کورد و جوڵانەوە سیاسییەکی ئەو پارچەیە هەیە، تا لەوە زیاتر پرۆسەی تواندنەوە لەپەنای نەورۆز و حیکایەتە موزەیەفە رەسمییەکەی "ئاریبوون"دا نەتوێنرێتەوە.
دەرئەنجام
کورد و جوڵانەوەی سیاسییەکەی (بە چەپ و راست و بەشێکی ئیسلامییەکانیشەوە)، هەردەم لە ئامرازەکانی بەردەستیدا، سودێکی فراوانی لە نەریت، ئاین و ئەفسانەکان وەرگرتووە، لەمەشدا سودێکی نایابی لێوەرگرتووە و قەڵغانێکی کلتووریی بۆ پاراستنی شوناسەکەی لێوەرگرتوون، زۆرجار وەک کۆڵەکەی "گوتاری مانەوە"ی خۆی سودی لێبینوون، بەڵام بەداخەوە ئەم گوتار و سودلێوەرگرتنەی لە ئەفسانە، ئاین و پێدراوە مێژووییەکان نەیبردوونەتە قۆناغی سودلێوەرگرتنی بۆ "گوتاری باشترین ژیان و پەرەپێدان"، کە لەنێوان ئەم دووگوتارەدا جیاوازییەکی زۆر و قوڵ هەیە، یەکەم باشترینە بۆ رەتکردنەوەی "هەڕەشەی نەمان" بەڵام کورت و کەمە بۆ هاوچەرخانە ژیان و گوتاری دووەمیش باشترینە بۆ باشتر و خۆشگوزەرانانە ژیان.
چ لە ئێران، تورکیا، عێراق و کوردستانیشدا، گێڕانەوەکان لەبارەی نەورۆزەوە هێندەی گێڕانەوە سیاسیی و ئایدۆلۆژییەکان بە سەریدا زاڵن، گێڕانەوە مێژووییەکان و پێدراوەکانی مێژوو (لەئاستی ئەواندا) کەمڕەنگترن، من پێچەوانەی ئەو ئاراستەیە نیم کە رۆڵی سیاسییانە و پارێزەری شوناس بە ئەفسانە، ئاین، بۆنە و نەریتەکاندەبەخشن، بگرە داکۆکیکاریشیانم، بەتایبەت بۆ گەلێک و خاکێکی وەک کوردستان کە هەم خاک و هەم شوناسی نەک لە مەترسیدایە، بەڵکو هەندێکجار لە حاڵەتی ئینکارکردنیشدایە.
بەڵام بە هۆی چەندپارچەیی کوردستان و جیاوازی شوناسی سەردەستەکانەوە، مەرج نییە نەورۆز لە هەموو حاڵەتێک و هەموو وڵاتێکدا رۆڵی ئەرێنی ببینێت، گرنگە هەم لە مانا و هەم لە شێوازی یادکردنەوەی ئەو جەژنەدا بەرامەی کوردستانێتی پێببەخشرێت و جەخت لەسەر جیاوازییەکانی ئەو رۆژە لەگەڵ دەوڵەتە پەڕگیرە نەتەوەیی و مەزهەبییەکانی دراوسێ و سەردەستەدا بکرێتەوە، بەتایبەت لە ئێراندا یان نەکرێتەوە یان هەوڵبدرێت ئەو ئەفسانە و نەریتە فارسی و ئێرانیانەی لێدەربهێنرێت کە دەبنە کەرەستەی هەڕەشەی کلتووری سەر شوناس و پاسیڤکردنی کوردستانێتی کوردانی ئەوێ.
* بەڕێوەبەری ناوەندی کوردستان بۆ دۆکیۆمێنت و لێکۆڵینەوەی ئەکادیمی/زانکۆی سلێمانی