رەوشی عێراق
هەڵسەندگاندن و سیناریۆکان
11/9/2019 7:52:00 PM
هۆشیار عومەر عەلی
روخاندنی رژێمی بەعس لە ساڵی ٢٠٠٣ یەکسان بوو بە قەیرانی قوڵی ئەمنی، سیاسی، ئابوری و کۆمەڵایەتی لە عێراق کە تا ئەمڕۆ بەردەوامن، بگرە
ئاڵۆزتربوون بە شێوەیەک چارەسەرکردنیان ئەگەر ئەستەم نەبێت زۆر زەحمەتە. ئەمەش
ئاکامی هەڵوەشاندنەوەی دامەزراوەکانی دەوڵەت بوو. واتا، جەنگی ٢٠٠٣ی ئەمریکا و هاوپەیمانەکانی روخاندن و
گۆڕینی حکومەتی عێراق نەبوو بەڵکو روخاندنی دەوڵەت بوو لە روی سەربازی و ئیداری و
ئابورییەوە. بە دوو هۆکار دەوڵەت هەڵوەشایەوە.
١. حکومەت و دامەزراوەکانی عێراق هەمووی بەند بوو بە خودی سەدام حسێن-ەوە و
لەگەڵ ون بوونی ئەو، دەوڵەت هەرەسی هێنا. بۆ نموونە، پاش داگیرکردنی بەغداد لە ٩ی
نیسانی ٢٠٠٣، هیچ کەس نەبوو لە جیاتی عێراق یان سوپا رێکەوتنی
خۆبەدەستەوەدان ئیمزا بکات.
٢. ئەمریکا بڕیاری گۆڕینی تەواوی سیستەمی عێراقی هەبوو لە ریشەوە لە کاتێکدا
دەکرا بنەماکانی دەوڵەت بپارێزێن. لە ئەنجامدا دامەزراوەکانی دەوڵەت
هەڵوەشێنرانەوە. لە جیاتی بونی یەک حکومەت کە دەسەڵاتی بەسەر یەک ئابوری، یەک سوپا
هەیە، کۆمەلێک پارتی سیاسی بە کاستێکی سیاسیەوە دەسەڵاتیان گرتە دەست کە خاوەنی
ئابوری، هێزی سەربازی ، سیاسەتی و راگەیاندنی خۆیان بوون.
سێ سەرچاوەی هێز و دەسەڵات لە عێراق
یەکەم: هێزی
ناوخۆیی
سەرچاوەیەکی هێزی پارت و سیاسەتمەدارەکانی عێراق ژمارەی
کورسی و قەبارەی فراکسیۆنی پەرلەمانیە. ژمارەی کورسی لە ئەنجومەنی نوێنەران
رەنگدانەوەی توانای سیاسی و ئابوری و سەربازی و راگەیاندنی لایەنەکانە و دەرفەت بە
پارتی نوێ نادات. جگە لەمە لە هەموو هەڵبژاردنەکاندا پارتە گەورەکان هەموو
کاریگەری خۆیان دەگۆڕن بە ئامانجی گزی کردن و گۆڕینی ئەنجامی هەڵبژاردن بە
بەرژەوەندی خۆیان. بەم هۆیە هەڵبژاردن نوێنەرایەتی خەڵک و ئیرادەی دەنگدەران ناکات
و لە جیاتی چارەسەری قەیران، خودی هەڵبژاردن قەیران دروست دەکات. باشترین نموونە،
سەرهەڵدانی خۆپیشاندان بوو لە پارێزگای بەسرە و شارەکانی دیکە راستەوخۆ دوای
هەڵبژاردنی ١٢ی ئایاری ٢٠١٩، خراپترین و پڕ تەزویرترین هەڵبژاردن بوو.
دووەم: هێزی مەرجەعیەتی باڵای شیعە
مەرجەعیەتی باڵای شیعە لە کەسایەتی ئایەتوڵا عەلی
سیستانی لە ساڵی ٢٠٠٣وە رۆڵێکی گەورەی هەبووە لە ئاراستەی سیاسی عێراق لە چەندین
پرسی چارەنوسسازدا. لەوانە: نووسینەوەی دەستور بە جەختکردنەوە لە هەڵبژاردن وەک
میکانیزمی دیاریکردنی لیژنەی نووسینەوەی دەستور و روتکردنەوەی روانینی ئەمریکا،
دیاریکردنی و دانانی کەسی خوازراو بۆ سەرۆکی حکومەت بە تایبەت رەتکردنەوەی نوری
مالکی لە ساڵی ٢٠١٤ و حەیدەر عەبادی لە ساڵی ٢٠١٨ بۆ مانەوەیان وەک سەرۆکی حکومەت،
هەروەها لە رووبەڕووبوونەوەی داعش کاتێك سوپای عێراق هاڕەی کرد و یەک لەسەر سێی
خاکی عێراقی چۆڵکرد بۆ داعش لە رێگەی دەرکردنی فتوا بۆ شەڕی دژ بە داعش، مەرجەعیەت
هەمیشە هاوسەنگ مامەڵە دەکات و راستەوخۆ دەستێوەردان ناکات و هەوڵ دەدات وەک یەک
لە هەموو شیعە بڕوانێت. ئێستاش دەتوانێت قسەی کۆتایی بکات لە ئاراستە و داهاتووی
خۆپیشاندانەکانی عێراق.
سێیەم، هێزی دەوڵەتانی دەرەکی بە تایبەت ئەمریکا و ئێران.
هەڵوەشاندنەوەی دەوڵەتی عێراق بوو بەهۆی لە دەستدانی
سەروەری عێراق. ئەمریکا بۆ چەند ساڵ راستەوخۆ عێراقی بەڕێوە دەبرد. بۆ نموونە،
زاڵمای خەلیلزاد، باڵوێزی ئەو کاتی ئەمریکا لە عێراق، باسی کردووە چۆن نوری مالکی
دەستنیشان کردووە بۆ سەرۆک وەزیران. ساڵی ٢٠١٤ مەرجی ئەمریکا بۆ پشتیوانی لە عێراق
و هەرێمی کوردستان لە شەڕی دژ بە داعش رۆیشتنی مالکی و هاتنی حەیدەر عەبادی بوو.
ئەم رۆڵە رووی لە لاوازی کرد چونکە ئەمریکا خواستی مانەوەی عەبادی هەبوو کە سەری
نەگرت. هۆی ئەمەش رۆڵ و دەسەڵاتی ئێران بوو. ئێران لە قۆناغی دوای ٢٠٠٣ سیاسەتی
شکستهێنان بوو بە ئەمریکا لە عێراق. بەهۆی ئەوەی شیعە لە حێراق زۆرینەن ئێران
هەمیشە رۆڵی گرنگی هەبووە لە سەرکەوتن یان کەوتنی پارتێکی سیاسی یان سیاسەتمەدارێک
ئێران بە مەترسی زانیبێت لەسەر بەرژەوەندییەکانی. بە تایبەت، دروستبوونی حەشدی
شەعبی و بەڕێوەبردنی راستەخۆی لەلایەن ئێرانەوە و دواتر بەشدارییان لە هەڵبژاردن و
پەیداکردنی پێگەی سیاسی بەهێز هێندەی دیکە ئێرانی بەهێز کرد لە عێراق. بەشێوەیەک
ئاسان نییە بۆ هیچ سیاسەتمەرێک ببێت بە سەرۆک کۆمار، سەرۆک وەزیران و سەرۆکی
ەئنجومەنی نوێنەران بەبێ پشتیوانی ئێران.
خۆپیشاندانەکان و سیناریۆکانی ئایندە
١. هیچ ناگۆڕێت
تا ئەمڕۆ خۆپیشاندانەکان نەبوون بەهۆی دەرکەوتنی
ئاماژەکانی گۆڕانکاری لە عێراق سەرەڕای کوژرانی سەدان کەس و بیرنداربوونی هەزاران
کەس. راستە عادڵ عەبدولمەهدی خاوەنی فراکسیۆنی پەرلەمانی نییە بەڵام تا ئێستا
مەرجەعیەت و ئێران پشتیوانی لە مانەوەی دەکەن و دژ بە سەدر و عەبادی و عەمار حەکیم
کە داوای هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان و حکومەت و هەڵبژاردنی پێشوەخت دەکەن
وەستاونەتەوە. ئەمریکا پشتیوانی بۆ خواستی خۆپیشاندەران دەربڕیوە بەڵام داوای
هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان و حکومەت ناکەن. لانی کەم دوو فاکتەر لە بەرژەوەندی
مانەوەی دۆخەکەن وەک خۆی بەبێ گۆڕانکاری.
٢. حکومەتی ئێستا و ئەنجامدانی هەندێ چاکسازی
راستە پێگەی عادل عەبدولمەهدی بەهێزترە لە چەند هەفتەی
پێشوو کە خۆپیشاندانەکان توندوتیژی و خوێنڕشتنی زۆری لێکەوتەوە، بەڵام هەم
مەرجەعیەت و هەم ئێران لە رێگەی عەلی خامنەیی رابەری ئێران، داواکانی خەڵک بە رەوا
دەزانن. ئەمریکاش بەهەمان شێوە دژی توندوتیژی و بە بەرژەوەندی خەڵک بۆ ئەنجامدانی
چاکسازی لە رێگەی مایک پۆمپیۆ، وەزیری دەرەوە، سیاسەتی خۆی خستەوەتەڕوو. ئەم
سیناریۆ لە ئێستادا بەهێزترینە چونکە خودی سەرۆکی حکومەت، سەرۆکی ئەنجومەنی
نوێنەران و مەرجەعیەت و تەنانەت ئێران وئەمریکا پشتیوانی ئەنجامدانی چاکسازی و
بەردەوامی ئەم حکومەتە دەکەن. گۆڕانکاری و چاکسازی بووە بە ئەمری واقیع هەرچەندە
هێشتا میکانیزمی ئەنجامدانی دیاری نەکراوە.
٣. گۆڕینی سەرۆک وەزیران و مانەوەی پەرلەمان
بەردەوامی خۆپیشاندانەکان و فراوانبوونی بەشێوەیەک رێگەی
لە حکومەت بگرێت وەک پێویست کار بکات، دەبێتە هۆی گۆڕینی هاوکێشەکە. لەو حاڵەتەدا
رەنگە عادل عەبدولمەهدی بکرێت بە قوربانی و کەسێکی دیکە ببێتە سەرۆکی حکومەت.
مەرجەعەت و ئێران دەتوانن رۆڵی یەکلاکەوە ببینن بە تایبەت ئەگەر گەورەبوونی
خۆپیشاندانەکان و زیاتربوونی وتندوتیژی ببێتە مەترسی بۆ سەر کۆی حکومەت و پێگەی
شیعە. ئەمریکا ئەگەر هەوڵیش بدات ناتوانێت لە گۆڕینی سەرۆکی حکومەت بە تەنیا هیچی
پێبکرێت. هەندێ ئامانجی ئەمریکا لە بەهێزبوونەوەی هەستی ناسیۆنالیستی عێراقی و
بەرژکردنەوەی دروشمی دژ بە ئێران تا رادەیەک بەرەوپێش چوون. بەم هۆیە ئێران
خۆپیشاندانەکان بە پیلانی ئەمریکا و دەوڵەتانی رۆژئاوا کە بە پارەی دەوڵەتانی
عەرەبی، بە تایبەت سعودیە، دەبینێت.
٤. هەڵوەشاندنەوەی حکومەت و هەڵبژاردنی پێشوەخت
هەڵوەشاندنەوەی حکومەت و گۆڕینی سیستەمی سیاسی و
ئەنجامدانی هەڵبژاردنی پێشوەخت داواکاری خۆپیشاندەرانن. سەرەتا داواکارییەکان بۆ
هەلی کار و خزمەتگوزاری بوون و دواتر ئاستی خواستەکان بەرزبووەوە. لە ناوخۆ سەدر و
عەبادی و حەکیم پشتیوانی ئەم داواکارییانەیان کرد. بەڵام دوای وتاری مەرجەعیەت و
هۆشداری بۆ لایەنە ناوخۆی وهەرێمی و نێوودەوڵەتیەکان کە دەستێوەردان نەکەن،
راستەوخۆ عەبادی و عەمار حەکیم پابەندبوونی خۆیان بە مەرجەعەتەوە دوبارە کردەوە.
هەروەها حەشدی شەعبی بە هەمان شێوە پابەندبوونی خۆیان خستەڕوو. سەدر سەردانێکی
کورتی ئێرانی کرد و زیاتر بێدەنگی هەڵبژاردووە. پێدەچێت نائومێد بووبێت لە جێبەجێ
بوونی ئامانجەکانی.
٥. توندوتیژی و شەڕی ناوخۆ
لە خراپترین
حاڵەتدا خۆپیشاندانەکان بەردەوام دەبن و تایبەتمەندی ئاشتیانەیان لە دەست دەدەن.
ئەو کات توندوتیژی زیاتر دەبێت و پەلدەکێشێت بۆ رووداوای پێشبینی نەکراوە. سەدر لە
مانگی رابردوودا لە پایەمێکدا بۆ عادل عەبدوڵمەهدی هۆشداریدا بە رەتکردنەوەی
وازهێنانی، عێراق بەرەو شەڕی ناوخۆ دەچێت وەکو سوریا و یەمەن. ئەم سیناریۆیە دوورە
روو بدات چونکە نە حوکمەت، نە مەرجەعیەت، نە ئێران و نە ئەمریکا لە بەرژەوەندییان
نییە دۆخی عێراق بەو ئاراستە بڕوات. رەنگە دواجار خۆپیشاندانەکان لە رێگەی هێزەوە
کۆتاییان پێبهێنرێت بەڵام نابێتە هۆی شەڕی ناوخۆ چوکە چەک لای حکومەت و حەشدی
شەعبی هەیە کە هیچیان ئەو خواستەیان نییە.
ئەنجامگیری بۆ
سیناریۆکان
تایبەتمەندی
ئەم گەڕەی خۆپیشاندانەکان رەتکردنەوەی سەرلەبەری سیستەمی سیاسی و تەوای پارتە
سیاسی و کاستی سیاسیە. لۆژیک لە داواکاندا نیە بەوەی پەرلەمان وحکومەت
هەڵبوەشێتەوە، کۆمسیۆن هەڵبوەشێتەوە، سیستەمی سیاسی بگۆڕدرێت بۆ سەرۆکایەتی،
هەڵبژاردنی پێشوەخت ئەنجام بدرێت بەبێ بەشداری و رۆڵی یەکلاکەوەری کاستی سیاسی لە
عێراق. دژ بە یەکی گەورە هەیە لە خواستەکاندا و خۆپیشاندەران ئامرازی بەدیهێنانی
داواکانیان نییە. کێ و چۆن و کەی ئەم داواکارییانە جێبەجێ دەکات؟ نازانرێت. وانەی
ئەزموونی رابردوو ئەمەیە: کاستی سیاسی تا بتوانن دژ بە ئەنجامدانی چاکسازی و
گۆڕانکاری دەبن. لە حاڵەتی ناچاربووندا بۆ خۆیان چاکسازی کۆنترۆڵکراو ئەنجام
دەدەن. سیستەمی سیاسی و ئابوری لە عێراقدا بەشێوەیەک تێکچووە و گەندەڵ بووە گۆڕینی
وەک نەشتەرگەری مێشک ئاڵۆز و زەحمەتە.