گۆڕان.. لە ئامانجی ناوخۆیی بۆ خواستی نێودەوڵەتی
7/25/2021 10:49:00 AM
هۆشیار عومەر عەلی
پوختە
لە پاش یەکەمین
هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان لە ١٩٩٢ و دامەزراندنی یەکەمین کابینەی حکومەتی هەرێمی
کوردستان، گۆڕان ئامانجێکی هاوڵاتیان، ناو حکومەت و ناو حیزبەکان بو. نەوشیروان
مستەفا وەک ئەندازیاری راپەڕین دیارترین سەرکردە بو کاری بۆ دامەزراندی دەوڵەتی
قانون، جیاکردنەوەی حیزب لە حکومەت، ئابوری، پەروەردە، بازاڕ و ئابوری و رێکخستنەوەی
هێزی پێشمەرگە لە چوارچیێوەی سوپایەکی نیشتیمانی کردووە. ئەمەش لە بەڵگەنامە ڤیدیۆی
مێژووییەکەی (١٩٩١) تۆمار کراوە و جێگەی مشتومڕ نیە.
خواست بۆ گۆڕان
و چاکسازی لە ساڵی ٢٠٠٠ بەدواوە، بو بە گوتاری بەشێک لە رۆشنبیرانی سەربەخۆ و راگەیاندنی
ئەهلی. دیسان نەوشیروان مستەفا سەرکردایەتی رەوتی ریفۆرمی کرد لە ناو یەکێتی نیشتیمانی
کوردستان. کاتێک ئەو ئامانجە بەدینەهات، نەوشیروان مستەفا قۆناغێکی نوێی دەستپێکرد.
ئەنجامەکەی دامەزراندنی بزوتنەوەی گۆڕان بو بە بەشداری هەزار سەرکردەی ریفۆرمخواز،
رۆشنبیر، کەسایەتی سیاسی و کۆمەڵایەتی، تێکۆشەری دێرین و سەدان هەزار هاونیشتیمانی.
گۆڕان لە ٢٠٠٩ ئامانجێکی ناوخۆیی بو. پاش ١٢ ساڵ،
گۆڕان و چاکسازیی ریشەیی بوە بە خواستێكی نێودەوڵەتی، بە تایبەت لای ئەمریکا، بەریتانیا،
فەرەنسا، ئەڵمانیا، هۆڵەندا و یەکێتی ئەوروپا.
بەربەستەکانی بەردەم
گۆڕان لە هەرێمی کوردستان
1. هێزی چەکداری حیزبی
خاڵی جیاکەرەوەی
سیستەمێکی پشتبەستو بە دامەزراوە بوونی سوپا و هێزێکی نیشتیمانیە. هەمو کیانێکی سیاسی
پێویستی بە هێزێکی راهێنراوی پڕچەکی نیشتیمانی هەیە بۆ پارێزگاری لە سنور و دامەزراوەکانی.
بە مانایەکی دیکە، بونی وەها هێزێکی زەمانەتی پاراستنی کیان و دامەزراوەکانە کە خۆی
لە پەرلەمان، حکومەت، دەسەڵاتی دادوەری. بەبێ وەها هێزێک هەمیشە مەترسی بۆ سەر بونی
ئەو کیانە هەیە.
لە هەرێمی
کوردستان لەبەرئەوەی حیزب هێزی چەکداری هەبوە، رێگربوە لە پرۆسە نیشتیمانسازی. دەستێوەردان
لە کاروباری سیاسی و ئابوری و دادوەری، شەڕی نەگریسی ناوخۆ، نەبوونی حکومەتێکی یەکگرتووی
سەرتاسەری، کاری ناسایی و گەندەڵی و قاچاخ، تەزویر لە هەڵبژاردن، نەبوونی ئاڵوگۆڕی
ئاشتیانەی دەسەڵات، پێشلکاری ئازادییە شارستانیەکان بەهۆی بونی هێزی چەکداری حیزبی
بوە. حیزب بوە بە حکومەتی ناو حکومەت. بگرە حکومەت جێبەجێکاری سیاسەتی حیزبی بووە.
هێزی چەکدار تەنانەت مەترسییە بۆ سەر خودی حیزب لە رێگەی بەکارهێنانی لە یەکلاکردنەوەی
ململانێی سیاسی.
راسترین هەنگاو
بۆ گۆڕان بریتیە لە بە نیشتیمانیکردنی تەواوی هێزە چەکدارەکان.
2. سیستەمی سیاسی
جیاوازی کیانێکی
سیاسی سەقامگیر و پێشکەوتوو لەگەڵ کیانێکی ناسەقامگیر و دواکەتوو چیە؟ سیستەمی سیاسی
و چۆنێتی رێکخستنی دامەزراوەکانە. لە هەرێمی کوردستان دو دیدگا هەیە بۆ سیستەمی سیاسی.
لەلایەک خواستێک هەیە بۆ چەسپاندنی سیستەمێکی سیاسی سەرۆکایەتی و کۆکردنەوەی دەسەڵات
لە دەست کەسێک یان حیزبێک. لە لایەکی دیکەوە، خواستێکی بەهێزتر هەیە بۆ دامەزراندنی
سیستەمی سیاسی پەرلەمانی دیموکراتی کە تێیدا دەسەڵاتی یاسادانان، جێبەجێکردن و
دادوەری جیاکراونەتەوە و تەواوی ئازادییە سیاسی و شارستانیەکان مسۆگەر کراون و پارێزراون.
لەم دیدگادا دامەزراوەی بەهێز گرنگن نەک کەسێک یان حیزبێک. ئەمەش بو بەهۆی ململانێی
توندی نێوان بزوتنەوەی گۆڕان، یەکێتی نیشتیمانی کوردستان، کۆمەڵی دادگەری
کوردستان، یەکگرتووی ئیسلامی کوردستان لەلایەک و پارتی دیموکراتی کوردستان لەلایەکی
دیکە و ساڵی ٢٠١٥ داخستنی پەرلەمانی لێکەوتەوە. داخستنی پەرلەمان چەند زیانی بە
بزوتنه‌وەی گۆڕان گەیاند، دوو هێندە رووی راستەقینەی نادیموکراتی لایەنی بەرامبەری
بە جیهان پیشاندا.
3.ئابوری
ئابوری فرەچەشن
کە پشت بە پیشەسازی، کشتوکاڵ، بازرگانی و سەرچاوەی سروشتی بببەستێت بۆ هەموو کیانێکی
سیاسی زەرورەتە. ئابوری هەرێمی کوردستان پشتی بە نەوت بەستوە و خاوەنی ئابوری موڵکانەستێنە.
ئەم فۆرمە لە ئابوری زیانی گەورەی هەیە بۆ: (یەکەم) ستەم و چەوساندنەوە بەرهەم دێنێت
چونکە سەروەتی وڵات لە دەستی چەند کەسێکدا کۆئەبێتەوە. ئەو سیستەمە پێویستی بە باج
نیە. بگرە پاداشتی دارایی هاوڵاتی ئەکات تا بێدەنگ بێت بەرامبەر بە مافەکانی. (٢)
روبەڕوی قەیران ئەبێتەوە بەهۆی ناسەقامگیر بازاڕی نەوت. بۆ ئەمەش دو نمونەمان هەیە.
کاتێک نرخی نەوت لە ساڵی ٢٠١٤ دابەزی و بودجەی کوردستان بەهۆی ناکۆکی سیاسی لە بەغدادەوە
بڕا، قەیرانێکی (٥) ساڵەی سەخت دروست بو. تەنها بە بەرزبونەوەی نرخی نەوت و گەڕانەوەی
بەشێک لە بودجە لە بەغدادەوە بۆ ماوەیەک قەیرانەکە نەما. لە ماوەی کەمتر لە ساڵێک
و کاتێک لە ٢٠٢٠ ڤایرۆسی کرۆنا پەیدا بو و نرخی نەوت دیسان دابەزی و بەشە بودجەی
کوردستان لە بەغدادەوە راگیرا، جارێکی دیکە قەیرانی دارایی سەری هەڵدایەوە و تا ئەمڕۆ
بەردەوامە. هەرێمی کوردستان پێویستی بە ئابورییەکی هەمەچەشن هەیە. ئەمەش بە ئەنجامدانی
چاکسازی ریشەیی دارایی، شەڕی گەندەڵی، سیستەمێکی بانکی پێشکەوتو، پەرەپێدانی پیشەسازی
و کشتوکال و گەشتوگوزار ئەکرێت. بۆ ئەمەش نەوشیروان مستەفا ئەمین و بزوتنەوەی گۆڕان
پرۆژەی کامڵ و نەخشەڕێگای جێبەجێکردنیانی خستوەتەڕو.
4. لاوازی پەرلەمان
ئەزموونی حیزبی
کوردی هاوشێوەی حیزبە کۆمیونیستەکانی سۆڤیەتی پێشوو و دەوڵەتانی ئەوروپای رۆژهەڵاتە.
ئەزموونی ئەوروپای رۆژهەڵات بۆ دیموکراتیزەبوون دەریخست کە لە نەبونی ئەزمونی حوکمڕانی
دیموکراسی و لە نائامادەیی دەسەڵاتێکی دادوەری بەهێزدا، پەرلەمان رۆڵێکی یەکلاکەرەوەی
ئەبینێت لە چەسپاندنی پایەکانی دیموکراسی لە زۆرینەی ئەو دەوڵەتانەدا.
نوێنەرایەتی هاوڵاتیان،
گفتوگۆ و پەسەندنی یاسای پێویست و هاوچەرخ، لێپرسینەوە لە دەسەڵاتی جێبەجێکردن بەبێ
بونی پەرلەمانێکی بەهێز نابێت. ئەو دۆخەی پەرلەمانی کوردستانی تێکەوتوە و لاواز
کراوە بەهۆی بونی ئیرادەیەکە بۆ زاڵکردنی حیزب بەسەر ئەم دامەرزاوە گرنگەدا. بێگومان
ئەوەی کە بزوتنەوەی گۆڕان لەم خولەدا ئۆپۆزسیۆن نییە کاریگەری گەورەی هەبووە. هەرچەند
پەرلەمانتارانی بزوتنوەی گۆڕآن لە ریزی پێشەوەی داکۆکی کردنن لە هاوڵاتیان و خستەڕوی
گەندەڵی و خراپەکارییەکان و راسپاردەی چارەسەر کردنیان.
سێ وانەی ئەزمونی
ئەمریکا لە کوردستان
یەکەم: جەنگی دژ
بە داعش
ئەمریکا، بەریتانیا،
فەرەنسا و ئەڵمانیا و چەندین دەوڵەتی دیکە پشتیوانی هەرێمی کوردستان بون لە جەنگی
دژ بە داعش. ئێران وەک دەوڵەتێکی دراوسێ بە هەمان شێوە رۆڵی گێڕا. بۆ هەر یەک لەم
دەوڵەتانە داعش مەترسی بو بۆ سەر ئاسایشی نەتەوەییان. لاوازکردن و لە ناوبردنی داعش
بو ئامانجێکی هاوبەش، بە تایبەت کە هەرێمی کوردستان لە روی جوگرافیای سیاسی درێژترین
سنوری لەگەڵ ناوچەکانی ژێر دەسەڵاتی داعش و رۆژاڤا هەبوکە بەرەیەکی گەورەی ئەو جەنگە
بو. دواجار رۆڵی کورد لە شکستهێان بە داعش یەکلاکەرەوە بو.
ئەزمونی ئەو جەنگە
بۆ ئەمریکا و بەریتانیا و ئەڵمانیا و فەرەنسا و دەوڵەتانی دیکەی هاەپەیمانی نێودەوڵەتی
دژ بە داعش ئەوە بو کە هێزەکانی پێشمەرگە،کە هیچ گومان نیە لە ئازایەتیان و ئامادەیی
قوربانیدان چەندین کیشەی ریشەیی هەیە. هێزی پێشمەرگە ئامادە نیە بۆ جەنگێکی فراوان
بە درێژایی جوگرافیایەکی گەورە، راهێنان و پێداویستی جەنگ لە نزمترین ئاستدایە، فەرماندەکان
شارەزایی هونەری جەنگ نین و لەسەر بنەمای حیزبی دانراون نەک توانای سەربازی، هەواڵگری
پێشمەرگە لاوازە، چەکی پێویستی نیە بۆ شەڕێک کە داعش چەکی پێشکەوت و ئۆتۆمبێلی سەربازی
هەیە. گرنگتر لە هەمووی هێزی پێشمەرگە یەک فەرماندەیی و کۆنترۆڵی نیە بەڵکو هەر هێزە
فەرمان لە حیزبێک وەرئەگرێ. لە ناو ئەو حیزبانەشدا فەرەمان لە کەسێک وەرئەگرێت لە
دەرەوەی وەزارەتی پێشمەرگە و زنجیرەی فەرمان.
وانەی ئەم جەنگە
بۆ ئەو دەوڵەتانە ئەوە بو کە هێزی پێشمەرگە ئەبێت لە چوارچێوەی ستراتیژێکی روندا و
لە ژێر دەسەڵاتی وەزارەتی پێشمەرگەدا وەک هێزێکی نیشتیمانی دور لە دەستێوەردانی حیزبی
و سیاسی رێکبخرێتەوە. بۆ ئەمەش ستراتیژێکی چوار ساڵە ئامادە کراوە.
دوەم: داخستنی پەرلەمان
کاتێک بزوتنەوەی
گۆڕان دامەزرا عێراق لە شەڕێکی تائیفی و ناوخۆیدا بو. رۆژانە سوپای ئەمریکا سەربازی
لێ ئەکوژرا. تەواوی تەرکیز لەسەر سەقامگیری و ئاسایش بو. بە شێوەیەک زۆرجار چاوپۆشی
لە پێشێلکاری ئازادییە شارستانیەکان، بە ئامانجکردنی رۆژنامەنووسان، تەقەکردن لە خۆپیشاندەران، و تەزویر لە هەڵبژاردن ئەکرا. بگرە هەندێجار بەرگیرییان
لە حیزبە دەسەڵاتدارەکان ئەکرد.
داخستنی پەرلەمان
سەلماندی کە ویستی خۆسەپاندن و رەتکردنەوەی ئەنجامی هەڵبژاردن و داخستنی دامەزراوەیەکی
وەکو پەرلەمان مەترسییە بۆ سەر بەرژەوەندی ئەو دەوڵەتانە. هەروەک سەلماندنی ئەو لایەن
و کەسانە تا ئەوێ بڕوایان بە دیموکراسی و پەرلەمان هەیە کە خۆیان زۆرینەبن. پاش ئەم
هەنگاوە ئیستێک کرا و بە سیاسەتی پێشویاندا چونەوە.
سێیەم: ئازادییە
شارستانیەکان
چەند ساڵیکە ئەمریکا
و دەوڵەتانی دیکەی ئەوروپا بە سیاسەتی خۆیاندا سەبارەت بە ئازادی رۆژنامەوانی و
رادەبڕیندا چونەتەوە. بە تایبەت پاش جوڵاندنی کەیسی رۆژنامەوان و چالاکوانانی بادینان
کە بەشێک لە کونسوڵگەری گشتی ئەو دەولەتانە تێوەگلێنراون لە کاری سیخوڕی. پەیامی ئەو دەوڵەتانە زۆر رونە بۆ پەرلەمان، سەرۆکایەتی
هەرێم، سەرۆکایەتی حکومەت و پارتە سیاسیەکان: بنەمای پشتیوانی ئەوان بۆ کورد ئەوەیە
کە کورد بۆ ئازادی تێکۆشاوە. بەردەوامی پشتیوانی ئەوان بۆ کورد پەیوەستە بە رێزگرتن
لە بنەماکانی دیموکراسی، ئازادی هاوڵاتیان و رۆژنامەنووسان و چالاکوانان.
گۆڕان خواستێکی
نێودەوڵەتی
گۆڕان لە سێ
ئاستدا بوە بە خواستێکی نێودەوڵەتی. یەکەم، بۆ بە نیشطیمانیکردنی پێشمەرگە و هێزە
چەکدارەکان. دوەم، بەهێزکردنی پەرلەمان. سێیەم، رێزگرتن لە ئازادی رۆژنامەوانی و بیروڕا.
سەبارەت بە هێزەکانی
پێشمەرگە گرنگە بوترێت کە بۆ یەکەمجار لە ساڵی ٢٠١٤ ئەمریکا بڕیاریدالە بودجەدا بۆ
پشتیوانیدارایی بۆ پێشمەرگە دابین بکات. ئەو کات لە دیدارە دیپلۆماسییەکاندا پەیامی
نەوشیروان مستەفا ئەمە بو: پشتیوانی دارایی و مەشق و چەک بۆ پێشمەرگە گرنگە. گۆڕان
سوپاسی ئەو دەوڵەتانە ئەکات کە پشتیوانی هەرێمی کوردستان و پێشمەرگە ئەکەن. بۆ ئەوەی
ئەو پارەیە بەهەدەر نەدرێت و گەندەڵی تێدا نەکرێت ئەبێت راستەوخۆ بدرێت بە پێشمەرگە،
بدرێت بەو هێزانەی هاوبەشن تاکو هێزەکانی دیکەش هانبدرێن بۆ یەکخستنەوە. وەک بینرا
لە سەرەتایی ساڵی ٢٠٢١ ئەمریکا ئەم مەرجەی سەپاند بەسەر وەزارەتی پێشمەرگەدا. لەم
ماوەیەدا ئەو هەنگاوە جێگەی خۆی گرتووە.
بۆ یەکخستنەوەی
هێزەکانی دیکە، پارتی دیموکراتی کوردستان رایگەیاندوە هێزەکانی (٨٠) ئەخاتە سەر وەزارەتی
پێشمەرگە. بۆ ئەنجام ئەبێت چاوەڕێی هەنگاوی پراکتیکی بین. یەکێتی نیشتیمانی
کوردستان بە فەرمی ئەو بڕیارەی نەداوە کە هێزەکانی (٧٠)، بخرێنە سەر وەزارەتی پێشمەرگە.
چاوەڕوان ئەکرێ ئەم هەنگاوە بنێن. بەبێ ئەم هەنگاوە پشتیوانی دارایی، مەشق و راهێنان،
چەک و پێداویستی جەنگ نادرێت بە هێزی حیزبی.
ئەنجام
کاتێک گۆڕان لە
٢٥ی ٧ی ٢٠٠٩ دامەزرا گۆڕانکاری ئامانجێکی ناوخۆی بو. ئەمڕۆ بوە بە خواستێکی نێودەوڵەتی.
ستراتیژی نەوشیروان مستەفا بۆ گۆڕانکاری و چاکسازی ریشەیی و نەخشەڕێگای جێبەجێکردنی
ئەو ستراتیژە درەنگ یان زو جێبەجێ ئەکرێت چونکە تەنها شاڕێگایە بەرەو سیستەمێکی دیموکراتیک،
دادپەروەر، هاوڵاتیبوون و پارێزگاری لە ئازادییە سیاسی و شارستانیەکان.
بۆ گەیشتن بەو
ئامانجە بوونی سیستەمێکی سیاسی پەرلەمانی دیموکراتی، ئابوری هەمەچەشن، پەرلەمانێکی
بەهێز بەشێکی گرنگن لەو گۆڕانکارییانەی ئەبێت ئەنجامبدرێن. بەڵام کلیلی چارەسەری قەیرانەکان
رێکخستنەوەی هێزی پێشمەرگە و هێزە چەکدارەکانی دیکە لە چوارچێوەی وەزارەتی پێشمەرگە
و لە ژێر چاودێری دەسەڵاتێکی مەدەنی و بە ئامانجی پاراستنی دامەزراوە دیموکراتیەکان
و سنوری هەرێمی کوردستان. هەنگاوەکانی ئەم پرۆسەیە دەستپێکردوە و (٤) ساڵی داهاتو
ئەتوانین ئەنجامەکانی ببینین.
ئەوەی ئەرکی
بزوتنەوەی گۆڕان و فراکسیۆنەکانی، تیمی حکومەت، هەڵسوڕاوەکانیەتی بۆ تەواو کردنی ئەرکی
مێژویمان کاری بەردەوامە. رێگای گۆڕان راستە چونکە ئێستا هەر هاوڵاتیان و بزوتنوەی
گۆڕان نین مکوڕن لەسەر ئەنجامدانی گۆڕانکاری و چاکسازی ریشەیی بەڵکو گۆڕآن بوە بە
خواستێکی نێودەوڵەتی.