فیدڕاڵیەتی پارێزگاکان چارەسەرە نەک لامەرکەزی کارگێڕی و دارایی
6/20/2020 5:06:00 PM
د.هێمن عەبدوڵڵا
لەسەروبەندی نوسینەوەی دەستوری عێراق دوای ئەوەی سیاسیەکانی کورد و بەشێکی کەم لە هێزە شیعیەکان پێداگری لە سیستمی فیدڕاڵی بۆ دەوڵەتی نوێی عێراق دەکەن، ئەمریکیەکان پێشنیارێکی ژیرانە دەخەنە بەردەم هێزە عێراقییەکان کە (فدراڵیەتی پارێزگاکان) بوو.
ئەوکات لەژێر پاساوی لەناوچوونی قەوارەی هەرێمی کوردستان هێزە کوردییەکان زۆر بەتوندی لەدژی وەستانەوە،
لەڕاستیدا ئەم پێشنیارە تابڵێی ورد و ژیرانە بوو وە زادەی خوێندنەوەیەکی واقعی و سیاسی و کۆمەڵایەتی و مەزهەبی بگرە سۆسیۆلۆژی کۆمەڵگەی عێراقیش بوو.
وە تاڕادەیەکی زۆر وەڵامدەرەوەی خواستی زۆرینەی پێکهاتە عێراقییەکان بوو، وەگرەنتیەکی یاسایی گەورەش بوو بۆ چەسپاندنی دیموکراسیەت و لامەرکەزی ئیداری و سیاسی و دابەشکردنی دەسەڵات و داهات بەسەر پێکهاتەکانی عێراق بەشێوەیەکی ئاسۆیی دادپەروەرانە.
هەوڵ دەدەم تێگەشتنی خۆم لە لایەنە باشەکانی ئەم پڕۆژەیە و ئەگەری زیندوکردنەوەی لە ئێستادا لەچەند خاڵێکدا بخەمە ڕوو:
١_ لەڕووی چەسپاندنی فیدراڵی و بنەماکانی لامەرکەزی و دیموکراسی یەوە:
هەرچەند مۆدێلەکانی سیستمی فیدراڵی یەک شکڵ و شێوە نین و چەند ئەزمونێکی جیاواز لە دەوڵەتی فیدراڵی لەدونیادا هەن، بەڵام یەکێک لە بنەما سەرەکی یەکان و گرەنتی یە نەگۆڕەکانی سەرکەوتنی ئەم سیستەمە دوانەیی ئەنجومەنی یاسادانانە کە بریتی یە لە ئەنجومەنی نوێنەران (کەنوێنەرایەتی خەڵک دەکات لەسەر ئاستی وڵات و بەپێی ڕێژەی دانیشتووان) ، وە ئەنجومەنی هەرێمەکان (کە نوێنەرایەتی دانشتوانی هەرێمەکان دەکات بە یەکسانی و بێ گوێدانە کەمی و زۆری ژمارەیان لە هەر هەرێمێکدا) .
حیکمەت لە بوونی ئەنجومەنی دووەم لە سیستمی فیدڕاڵیدا ئەوەیە دەسەڵات بەسەر زۆرترین پنتدا دابەش بکات و زۆرینەیەکی پەرلەمانی نەتوانێت بە بێ ڕەچاوکردنی بەرژەوەندی هەرێمەکان (بچوک بن یان گەورە) یاسایەک دەربچێنێت.
بەم پێیەش فیدراڵیەتی عێراق هەر لەسەرەتاوە بە ناکامی لەدایک بوو، چونکە لەوکاتەوە و تائێستاش تەنها هەرێمێک لە دەوڵەتەکەدا هەیە کە هەرێمی کوردستانە، بۆیە نە ئەوسا و تا ئێستاش نەتوانرا ئەنجومەنی هەرێمەکان دروست بکرێت و سەرەنجام هەرێمی کوردستان وەک تەنێکی نامۆ هەمیشە لەژێر هەڕەشەی زۆرینەی پەرلەمانیدا مایەوە و ڕۆژ لەدوای ڕۆژ زیاتر سەنگ و قورسایی لەدەستدا و بەردەوامیش لە پاشەکشێدابوو تا ڕۆژی گەیشت بە ئەمڕۆ.
لەناوەوەشڕا گەندەڵی و نادادی و ستەم و زۆرداری تەواو دایڕزاندو نەیتوانی بەرگەی ململانێکان لەگەڵ ناوەند بگرێ.
٢_ بەشێکی زۆر لە بیرمەندانی یاسای دەستوری ڕایان وایە لەپاڵ دوانەیی ئەنجومەنی یاسادانان گرەنتی هەرە گرنگ بۆ سەرکەوتنی سیستمی فیدراڵی (زۆری ژمارەی هەرێمەکانە)، بەو پێیەی تائەم ژمارەیە گەورەتربێت ئەگەری هەژموونی هەرێمێک یان چەند هەرێمێک لەسەر ئەوانی تر کەمتر دەکاتەوە و فرە ڕەنگی و هاڕمۆنیەتێکی ئەوتۆ دروست دەکات کە بەیەکتر قبوڵکردن و خەمڵینی چەمکی هاوڵاتیبوون دیموکراسییەت کۆتایی دێت و کەڵکەڵە نەژادی و مەزهەبی و قەومیەکان کاڵ دەکاتەوە.
بۆیە گەر لەجیاتی ئەم فدراڵیەتە ناوبۆشەی عێراق هەر ئەوسا فیدڕاڵیەتی پارێزگاکان هاوتەریب لەگەڵ کاراکردنی ئەنجومەنی پارێزگاکان بەدەسەڵاتێکی لامەرکەزی کارگێڕی و داراییەوە جێبەجێ کرابایە هەرگیز دۆخی عێراق بە ئێستا نەدەگەیشت و دەستوری عێراق دەبووە چەتری کۆکردنەوەی جیاوازییەکان و بەرژەوەندی هاونیشتمانیانی پارێزگاکانی هەرێمی کوردستان و سەرجەم پارێزگاکانی تریش باشتر گرەنتی دەکرا.
ڕەنگە خوێنەر بپرسێت ئەمە چۆن؟.. .
... گەر تەنها ڕەهەندی ئابووری وەربگرین،کە داینەمۆی بزواندن و ئاڕاستەکردنی سیاسەتی ناوەند و ناکۆکیەکانیەتی لەگەڵ هەرێم:
لە چەند ساڵی ڕابردوودا هەرێمی کوردستان لە باشترین دۆخدا پشکی (١٧%)ی بودجەی عێراق و پەرەپێدانی پارێزگاکانی هەبووە، لە پراکتیکیشدا هیچ کات لە(١٣%)ی تێنەپەڕاندووە.
گەر سیستمی فیدرڵی لەسەر بنەمای پارێزگاکان بڕیاری لەسەر درابایە کورد لە عێراقدا خاوەنی (٤_ ٥)هەرێم (دهۆک، سلێمانی، هەولێر، هەڵەبجە، کەرکوک) دەبوو لە کۆی (١٩)هەرێم. بەم پێیەش لایەنی کەم لە سەروو لە(٢٠%) ی بودجەی عێراق و بودجەی پەرەپێدانی پارێزگاکان بەهرەمەند دەبوو، ئەمە جگە لەوەی خاوەنی لە (٢٠_ ٢٥%)ی کورسییەکانی ئەنجومەنی هەرێمەکان دەبوو،جگە لەوەی چەند ئەندامێکی لە هەندێک هەرێمی تری عێراقدا دەبوو کە کورد تێیدا نیشتەجێیە لەچەشنی (موسڵ، بەغداد).
سەرباری ئەمەش دەرفەتی بردنەوەی شارەوانی چەندین شارۆچکە و شارەدێی ژێر دەسەڵاتی هەرێمە عەرەبنشینەکانی دەبوو.
بۆیە لەڕووی سەنگی سیاسی و نەتەوەییشەوە هەمان هاوکێشە پێمان دەڵێت ئەم مۆدێلە لەسیستمی فیدراڵی گرەنتی هێشتنەوەی کاریگەری و سەنگی پێگەی کوردی باشتر لە ئێستا دەکرد لە عێراقدا.
٣_ لەسەر ئاستی خزمەتگوزاری و پەرەپێدانی دیموکراسی خۆجێیی:
ئەم مۆدێلە لە فیدراڵیەتی پارێزگاکان هۆکارێکی زۆر کاریگەرە بۆ چەسپاندنی شەفافیەت و چاودێری وردی دەسەڵات و برەودان بە لامەرکەزی کارگێڕی و دارایی و بەرپرسیارکردنی دەسەڵاتی خۆجێیی لە بەرامبەر خەڵک و کەمکردنەوەی ڕۆتین و بەهەدەردانی داهات و کورتکردنەوەی مەسافەی نێوان دەسەڵاتدار و هاوڵاتی و دانانی کەسی شیاو لە کایەگشتییەکان و کەمکردنەوەی فەسادی کارگێڕی و دارایی وڕێگریکردن لە هاتنەپێشەوەی کاراکتەری گەندەڵکارو فاسد بۆ ناو دونیای سیاسەت و ئیدارە و حکومڕانی.
٤_ لەڕووی چارەسەر کردنی کێشە (نەتەوەی، مەزهەبی، کەمینەیی) یەکانی عێراقەوە:
ئەم مۆدێلە لە فیدراڵیەت دەرفەت دەڕەخسێنێت بۆ دابەشکردنی دەسەڵات و داهات بەشێوەیەکی ئاسۆیی و دادپەروەرانە، بەجۆرێک سەنگ و پێگەی نەتەوە، مەزهەب، کەمینەکان لە شوێن و پێگەی خۆیان ڕێزلێگیراو دەهێڵێتەوە و ڕێگە لە بەریەککەوتن و بەیەکدا پژانی جیاوازییەکان دەگرێت، بەشێوەیەک هەر بازنەیەکی نفوزی نەتەوەیی یان دینی و مەزهەبی خاوەنی هەرێمێک یان چەند هەرێمێکی یان ئەنجومەنێکی بەڕێوەبردنی خۆجێیی تایبەت بەخۆیان
* مامۆستای یاسا لە زانکۆی هەڵەبجە