بایەخ و گرفتەکانی هەڵبژاردنى پەرلەمانى کوردستان
01:27 - 30/07/2024
د. هەرێم کەریم
دانا جەمیل
پێداچوونەوە: یاسین عومەر
پووختەى جێبەجێکار:
ئەم ڕاپۆرتە
سەرنجى ورد دەخاتە سەر شیکاریی ژینگەی سیاسیی و یاسایی و هەروەها ڕێکارەکانى
کۆمسیۆنى باڵاى هەڵبژاردنەکانى عێراق و کاریگەرییە نەرێنییەکانیان لەسەر پرۆسەى
هەڵبژاردن و زیادکردنى ئاستى بێمتمانەیی دەنگدەر بە هەڵبژاردن و حکوومەت و پارتە
سیاسییەکان؛ بە جۆرێک کە پرسیاری جددیى لەسەر ئاستى ڕەوایەتیی پەرلەمان و حکوومەتى
داهاتووى هەرێمى کوردستان درووست دەکات، بەتایبەت ئەگەر لە هەڵبژاردنى خولى شەشەمى پەرلەمانى کوردستان تەنیا(٦٠٪)ـى
دەنگدەران بەشداریى هەڵبژاردن بکەن، ئەوا ئەم خولەی پەرلەمانى کوردستان تەنیا نوێنەرایەتى
(٢٨.٩٪)ـی هاوڵاتییانى هەرێم دەکات، هەروەها بەپێوەری زۆرینەى (٥٠ +١) بۆ
پێکهێنانى کابینەى دەیەمی حکوومەتى هەرێمى کوردستان، ئەو ڕێژەیە زۆر کەمتر
دەبێتەوە و دادەبەزێت بۆ (١٤.٧٪)ـی هاوڵاتییانى هەرێمى کوردستان، خۆ ئەگەر
ڕێژەى بەشدارییکردن لەوەش کەمتر بێت، ئەوا ئاستى ڕەوایەتیى پەرلەمان و حکوومەت بۆ
نوێنەرایەتییکردنى هاوڵاتییانى هەرێمى کوردستان لەو ڕێژەیەش کەمتر دەبێت.
دەروازەیەک:
لەگەڵ ئەوەى چەند
جارێک هەڵبژارنى پەرلەمانى کوردستان بۆ خولى شەشەم دواخرا و بەپێى بڕیارەکانى
دادگاى فیدراڵى عێراق پەرلەمانی کوردستان هەڵوەشایەوە، ئێستاکە حکوومەتى هەرێمى
کوردستان لە بۆشایی یاساییدا کارەکانى ڕادەپەڕێنێت. بە لەبەرچاوگرتنى ئەم دۆخە،
ئەنجامدانى هەڵبژاردنى کوردستان وەک پێویستییەکى ئێجگار گرنگ سەیر دەکرێت، بەڵام
هێشتا گرفتى گەورە لە بەردەم ئەم هەڵبژاردنەدا هەن کە دەبنە بەربەستى گەورە لە
بەردەم بەڕێوەچوونى پرۆسەیەکى هەڵبژاردنى بێخەوش و سەرکەوتوودا.
بە پشتبەستن بە
یاساى هەڵبژاردنى پەرلەمانى کوردستان، پێویست بوو ساڵى ٢٠٢٢ هەڵبژاردنى خولى
شەشەمى پەرلەمانى کوردستان ئەنجام بدرایە، بەڵام بە هۆى چەندین گرفتى سیاسیی و
یاسایی و تەکنیکییەوە؛ هێشتا ئاسۆى ئەنجامدانى ئەم هەڵبژاردنە ڕوون نییە،
لەکاتێکدا تا ئێستا پێنج مەرسوومى سەرۆکایەتى هەرێم بۆ ئەو مەبەستە دەرکراوە و بە گوێرەى
کۆتا مەرسوومیش پێویستە لە (٢٠/١٠/٢٠٢٤) هەڵبژاردنەکە ئەنجام بدرێت.
لە ناوەڕۆک و
دەرئەنجامەکانی ئەم ڕاپۆرتەدا؛ بەوردیى ئامانجەکانی ڕاپۆرتەکە ڕوونکراونەتەوە. تێپەڕاندنى
ئەم دۆخەى ئێستاى هەرێمى کوردستان و گەڕاندنەوەى شەرعیەتى یاسایی بۆ دامەزراوەکانى
حکومڕانى؛ بێچەندوچوون پێویستى بە ئەنجامدانى هەڵبژاردنى خولى شەشەمى پەرلەمانى
کوردستانە، بەڵام بۆ ئەنجامدانى
هەڵبژاردنێکى بێخەوش و درووستیش؛ ڕێکەوتنێکى گشتگیر بۆ پاراستنى بەرژەوەندییەکانى
هاوڵاتییان و وەلانانى ململانێ سیاسییەکان و چاوپێداخشاندنەوەى وردى ڕێکارەکانى
کۆمسیۆنى هەڵبژاردنەکان بۆ ڕاپەراندنى خولى شەشەمى پەرلەمانى کوردستان زۆر
بەهادارە، ئەمەش لەپێناوی ئەوەی ئاستى متمانەى دەنگدەر بە هەڵبژاردن و
پرۆسەى سیاسیی و حکومڕانى لە هەرێمى کوردستان زیاد ببێت، ئەگەر نا پەرلەمان و حکوومەتى
داهاتوو لە ڕووى شەرعییەتى نوێنەرایەتییکردنى هاوڵاتییانى کوردستانەوە ئێجگار
لاواز دەبێت و ناتوانێت نوێنەرایەتییەکى ڕاستەقینە بکات و وەڵامدەرەوەى خواست و
ویستەکانى هاوڵاتییان نابێت، داتاکانى کۆمسیۆنى هەڵبژاردنى عێراق ئەم ڕاستییە زۆر
بە زەقی بەرجەستە دەکات.
لەم ڕاپۆرتەدا هەوڵ دەدەین هەڵسەنگاندن بۆ
ژینگەی سیاسیی و یاسایی بکەین و لایەنە تەکنیکییەکانى هەڵبژاردن ڕوون بکەینەوە،
هەروەها ڕاسپاردە و پێشنیارەکان بۆ چارەسەرى گرفتەکانى بەردەم پرۆسەکە بخەینە ڕوو.
ژینگەى سیاسیی هەڵبژاردن
هەرێمى کوردستانى
عێراق بە دۆخێکى ئاڵۆزى سیاسییدا تێدەپەرێت، لە لایەک ململانێى پارتە سیاسییەکان
بە تایبەت پارتە حکومڕانەکان گەیشۆتە لووتکە؛ لە لایەکى دیکە بە هۆى دواکەوتنى
هەڵبژاردنەوە دامەزراوەکانى حکوومەتى هەرێمى کوردستان لە بۆشایی یاساییدان و وەک حکوومەتى
کاربەڕێکەر ئەرکەکانیان ڕادەپەڕێنن، تێپەڕاندنى ئەم دۆخە پێویستى بە ئیرادەیەکى
بەهێزە بۆ ئەنجامدانى هەڵبژاردنێکى شەففاف و بێخەوش:
بۆشایی یاسایی
بە پشتبەستن بە
یاساى هەڵبژاردن و نەریتى هەڵبژاردن لە هەرێمى کوردستان؛ پێویستە چوار ساڵ جارێک
هەڵبژاردنى پەرلەمانى کوردستان ئەنجام بدرێت، هەرچەندە ئەم نەریتە لە هیچکام لە
خولەکانى پێشووى هەڵبژاردنى پەرلەمانى کوردستاندا کاری پێ نەکراوە و بەردەوام
پرۆسەى هەڵبژاردن دوا کەوتووە، لە دوای ڕاپەڕینی ساڵی (١٩٩١)ـەوە کە دەکاتە (٣٣)
ساڵ و بە هەژمارکردنی یەکەم هەڵبژاردن لە ساڵی (١٩٩٢)، دەبوو تا هەنووکە هەشت خولی
هەڵبژاردنی تەواو بەڕێوە بچووایە، بەڵام تەنها هەڵبژاردن بۆ پێنج خولى پەرلەمانى
کوردستان کراوە و بەردەوام تەمەنى پەرلەمانى کوردستان درێژ کراوەتەوە، کۆتا جاریش
ساڵى ٢٠٢٢ پەرلەمانى کوردستان بە بڕیارێک تەمەنى خۆى درێژ کردەوە، بەڵام بە هۆى
چەند سکاڵایەکەوە لە دژی درێژکردنەوەکە؛ دادگاى فیدراڵیى عێراق، ئەو درێژکردنەوەیەى
بە نایاسایی و نادەستوریى لەقەڵەم دا، بەم شێوەیەش پەرلەمانى کوردستان هەڵوەشایەوە
و حکوومەتى هەرێمى کوردستانیش وەک دەسەڵاتى جێبەجێکردنى کاربەڕێکەر کارکردنی خۆی
درێژە پێ داوە.
ململانێ سیاسییەکان
هەرچەندە ململانێیەکانى
نێوان پارتە سیاسییەکان تازە نیین، لە ساڵانى شەستەکانى سەدەى ڕابردووەوە دەستیان
پێ کردووە و دواى تێپەڕاندنى چەندین قۆناغى قورس و چەند گەڕێکی شەڕى ناوخۆ، هێشتا
ئەو ململانێیانە بە فۆڕم و ئاستی جیاواز درێژەیان هەیە و تائێستاش ناتوانرێت دۆخى
سیاسیی هەرێمى کوردستان وەک دۆخێکى سەقامگیر و جێگیر بناسێنرێت، بەڵکو زیاتر وەک
ژینگەیەکى ناواخندار بە توندوتیژیى شاراوە (Invisible Violence) پێناسە دەکرێت،
چونکە هەرکات دۆخى دانوستان و تەبایی گەیشتنە بنبەست؛ هەڵگیرسانەوەى شەڕی ناوخۆ، دووئیدارەیى،
جیاکردنەوەی حکومڕانیى و دووبارەکردنەوەی ئەزموونى ساڵانى نەوەدەکان شیمانەی
هەرەبەهێزن، ئێستاشی لەگەڵ بێت؛ ژینگەى سیاسیی هەرێمى کوردستان بەتەواوەتیى
دابەشبوونى بۆ زۆنى سەوز و زەرد پێوە دیارە، کە وەک دەرەنجامێکى شەڕی ناوخۆ بووەتە
دیفاکتۆ.
هەنووکە ململانێى پارتە سیاسییەکان بە تایبەتى
هەردوو پارتى دەسەڵاتدار -پارتى دیموکراتى کوردستان و یەکێتیى نیشتیمانیى کوردستان-
گەیشتووەتە ئاستێکی بەرز لە گرژیی، کاریگەریى هەڵوەشاندنەوەى پەرلەمانى کوردستان
دانوستانى نێوان پارتە سیاسییەکانى گەیاندە ئاستێکى لاواز، ئەگەر پێشتر لە ڕێگەى
ئەندامەکانیانەوە لە پەرلەمان بەریەککەوتن و یەکتربینینى بەردەوامیان هەبووبێت یان
بەشێک لە قەیرانەکانیان لە چوارچێوەى دەرکردنى یاسا و کاری پەرلەمانییدا تێپەڕاندبێت،
ئەوا ئێستا مەگەر دانوستاندن و کۆبوونەوەى نهێنیی دوور لە چاوى میدیا و خەڵک
ئەنجام بدەن، ئەگەرنا لە واقیعدا هیچ هەوڵێکیان بۆ تێپەڕاندنى ئەم دۆخە لێ بەدی ناکرێت.
دابەشبوونى هەرێم بۆ
زۆنى سەوز و زەرد؛ ئەو واقیعە دەسەلمێنێت کە ژینگەى سیاسیی هەرێمى کوردستان لە
قۆناغى کەڵەکەبوونى سەرمایە و دەسەڵاتدایە، ململانێ سیاسییەکانى نێوان یەکێتیى
نیشتیمانیى کوردستان و پارتى دیموکراتى کوردستان لەپێناو بەردەوامیى و چەسپاندنى
هەژموونى خۆیان بە جۆرێکە وەک دەوترێت "لە هەڵبژاردندا ئەگەر یەک کورسیی بێنن
یان ١٠٠، هەمان پێگە و دەسەڵاتى خۆیان دەپارێزن".
زەمینەسازى بۆ ئەنجامدانى هەڵبژاردن لە دۆخێکى ئاوادا؛
کارێکى ئاسان نییە و ناکرێت تەنها لایەنى تەکنیکیى و ئەنجامدانى پرۆسەکە لەبەرچاو بگیرێت،
بەڵکو پێویستیى بە ئیرادەیەکى بەهێزە بۆ ئەنجامدانى ڕێکەوتنێکى گشتگیر لەپێناو
تێپەڕاندنى ئەم دۆخە و گەڕاندنەوەى متمانە بۆ دەنگدەران و هاوڵاتییان، ئەگەر نا لە
قۆناغى دواى هەڵبژاردن بە تایبەت لە چوارچێوەى پێکهێنانى حکوومەتدا سەرهەڵدانى
ململانێ و تەنگژەى نوێ ئەگەرێکى بەهێز دەبێت.
ئاستى متمانە و بەشداریی
دەنگدەران
بەردەوامیى
قەیرانەکان و جێبەجێنەکردنى بەڵێنەکانى هەڵبژاردن، هۆکارێکى سەرەکیین بۆ کەمیى
متمانەى هاوڵاتییان بە حکوومەت و پارتە سیاسییەکان، لە چەند ساڵى ڕابردوودا
زیادبوونى ڕێژەى بێکاریی و نەدانى مووچەى فەرمانبەران و بایکۆتکردنى مامۆستایان و
ڕاوەستانى کەرتى خوێندن و خۆپیشاندانى چین و توێژە جیاوازەکان؛ کاردانەوەى
هاوڵاتییان بوون لە هەمبەر جێبەجێنەکردنى بەڵێنەکانى هەڵبژاردن. بەو هۆیەوە هەنووکە بەراورد بە هەڵبژاردنەکانى ڕابردوو،
ئاستى بێمتمانەیی هاوڵاتییان بە پەرلەمان و دامەزراوەکانى حکوومەت زیاتریش بووە،
لەم دیدەوە ئەگەر ئاستى دەنگى سێ لایەنى پێکهێنەرى حکوومەت (پارتى دیموکراتى
کوردستان، یەکێتیى نیشتیمانیى کوردستان و بزووتنەوەى گۆڕان) بە نموونە وەربگرین، لە
هەڵبژاردنى خولى چوارەمى پەرلەمانى کوردستان هەتا هەڵبژاردنى خولى پێنجەم لە ساڵی
٢٠١٨، هەروەها لە هەڵبژاردنى ئەنجوومەنى نوێنەرانى عێراق لە خولى سێیەم ساڵى ٢٠١٤ و
خولى پێنجەمی ساڵى ٢٠٢١؛ ئەوا بەڕوونى دەردەکەوێت کە ئاستى جەماوەرییان بە ڕێژەیەکى
بەرچاو دابەزیوە، بەجۆرێک پارتى دیموکراتى کوردستان (١٦٦،٥٨٠) سەد و شەستوشەش
هەزار و پێنجسەد و هەشتا دەنگ کەمی کردووە، یەکێتیى نیشتیمانیى کوردستان (٢٥٩،٠١٨)
دووسەد و پەنجاونۆ هەزار و هەژدە دەنگ کەمی کردووە، بزووتنەوەى گۆڕانیش (٤٦٤،٤٣٢)
چوارسەد و شەستوچوار هەزار و چوارسەد و سیی و دوو دەنگ کەمی کردووە؛ بەوجۆرەی لەو خشتەیەی
خوارەوەدا ڕوون کراوەتەوە:
خشتەى یەکەم: ئاستى کەمبوونەوەی دەنگى پارتەکانى پێکهێنەرى حکوومەت لە
هەڵبژاردنى خولى چوارەم (٢٠١٣) و خولى پێنجەم (٢٠١٨) پەرلەمانى کوردستان
پارتى سیاسی دەنگى بەدەستهاتوو خولى چوارەم (٢٠١٣) دەنگى بەدەستهاتوو خولى پێنجەم (٢٠١٨) ئاستى کەمکردنى دەنگ
پارتى دیموکراتى کوردستان ٧٤٣٩٨٤ ٦٨٨٠٧٠ ٥٥٩١٤
یەکێتیى نیشتیمانیى کوردستان ٣٥٠٥٠٠ ٣١٩٩١٢ ٣٠٥٨٨
بزووتنەوەى گۆڕان ٤٧٦٧٣٦ ١٨٦٩٠٣ ٢٨٩٨٣٣
خشتەى دووەم: ئاستى کەمبوونەوەی
دەنگى پارتەکانى پێکهێنەرى حکوومەت لە هەڵبژاردنى خولى سێیەم (٢٠١٤) و خولى پێنجەم
(٢٠٢١)ـى ئەنجوومەنى نوێنەرانى عێراق
پارتى سیاسی دەنگى بەدەستهاتوو خولى سێیەم (٢٠١٤) دەنگى بەدەستهاتوو خولى پێنجەم (٢٠٢١) ئاستى کەمکردنى دەنگ
پارتى دیموکراتى کوردستان ٧٤٤٥٣٢ ٥٧٧٩٥٢ ١٦٦٥٨٠
یەکێتیى نیشتیمانیى کوردستان ٤٧٣٥٨٧ ٢١٤٥٦٧ ٢٥٩٠١٨
بزووتنەوەى گۆڕان ٤٨٦٥١٤ ٢٢٠٩١ ٤٦٤٤٣٢
لێرەدا پێویستە
ئاماژە بە جیاوازیى هەڵبژاردنى (٢٠٢١)ـى ئەنجوومەنى نوێنەرانى عێراق بکرێت، کە
سیستمى هەڵبژاردن لە نوێنەرایەتیى ڕێژەییەوە گۆڕا بۆ سیستمى زۆرینەى یەک دەنگى
نەگوێزراوە و لیستى کراوە کە کاندیدى تاکەکەسیى کێبڕکێى هەڵبژاردنیان دەکرد و سنوورى
هەرێمى کوردستان دابەش کرا بەسەر (١٢) بازنەى هەڵبژاردندا، سەرباری ئەوەش؛ کەمیى
بەشداریی دەنگدەران لە هەڵبژاردنەکەدا سەلمێنەرى ئەو ڕاستییەیە کە متمانەى هێزە
سیاسییەکان و حکوومەت و پەرلەمان لەلایەن هاوڵاتییانەوە بە ڕێژەیەکى زۆر کەمی کردووە.
ڕەنگە هۆکارێکى
سەرەکى کەمبوونەوەى متمانەى دەنگدەران بە هێزە سیاسییەکان و هەڵبژاردن بۆ ئەوە بگەڕێتەوە
کە بەپێى قۆناغە جیاوازەکان دەنگدەران وەک هەستى بەرپرسیارێتیى و جێبەجێکردنى ئەرکی
سەرشانیان بەشداریی هەڵبژاردنیان کردووە، بەڵام دواتر کابینەکانى حکوومەت و پارتە
سیاسییەکان وەڵامدەرەوەى خواستەکانى هاوڵاتییان نەبوون و بەڵێنەکانى هەڵبژاردنیان
جێبەجێ نەکردووە، ئەمەش بێهیوایی و بێمتمانەیی لاى دەنگدەران درووست کردووە، بۆنمونە
ساڵى (١٩٩٢) لە یەکەم خولى هەڵبژاردنى پەرلەماندا، لەبەرئەوەى ڕاستەوخۆ دواى ڕاپەرین
و سەرەتاى پێکهێنانى حکوومەتى کوردیى بوو، ڕێژەی (٨٧٪)ـی دەنگدەران بەشدارییان
کرد، لە خولى دووەمدا لە ساڵى (٢٠٠٥) و ڕاستەوخۆ دواى ڕووخانى ڕژێمى بەعس، کە قۆناغێکى
نوێى سیاسیی بوو بۆ هەرێمى کوردستان، ڕێژەی (٧٥.٦٪)ـی دەنگدەران بەشدارییان کرد،
هەروەها لەسەرەتاى دروستبوونى ئۆپۆزسیۆن و بەرزکردنەوەی گوتاری بەرەنگاربوونەوەى
گەندەڵیى لە هەرێمى کوردستان، لە ساڵى (٢٠٠٩)؛ ڕێژەى (٧٤.٥٪)ـی دەنگدەران
بەشدارییان کرد، بەڵام ئەم ڕێژەیە ساڵی (٢٠١٨) و لە خولى پێنجەمدا دابەزى بۆ
(٥٩.٨٪) و زۆری نەبرد و دوای کەمتر لە دوو ساڵ و لە چوارچێوەى هەڵبژاردنى
پێشوەختەى ئەنجوومەنى نوێنەرانى عێراق کە ساڵى (٢٠٢١) ئەنجام درا؛ ڕێژەى بەشداریی
دەنگدەران لە سنوورى هەرێمى کوردستان بە شێوەیەکى بەرچاو کەمی کرد و دابەزى بۆ
(٥٠.١٢٪).
بەپێى ئەنجامى
توێژینەوەیەک سەبارەت بە ڕەفتارى دەنگدەران؛ کە لە ساڵى (٢٠٢٣)دا ناوەندى
توێژینەوەى رووداو ئەنجامى داوە، دەرکەوتووە ڕێژەی (٦٦.٣٪)ـی ئەوانەى بەشداریی
هەڵبژاردنەکان ناکەن، متمانەیان بە پرۆسەى هەڵبژاردن و پارتە سیاسییەکان نەماوە.
تێپەڕاندنى ئەم دۆخە و درووستکردنەوەى متمانە لاى
دەنگدەران پێویستیى بەوەیە لە ئاستى جیاوازدا کارى جددیى لەسەر بکرێت، لە لایەک
هێزە سیاسییەکان ململانێیەکانیان لە ئاستى بەرژەوەندییخوازى حیزبییەوە بگوازنەوە
بۆ خزمەتى بەرژەوەندیى گشتیى و لە لایەکى دیکەوە ئەرکى کۆمسیۆنى هەڵبژاردنەکانى
عێراقە کە لە چوارچێوەى یاسا و ڕێکارەکاندا پرۆسەیەکى هەڵبژاردنى شەففاف و بێخەوش
بەڕێوە ببات.
ژینگەى یاسایی
هەڵبژاردن:
كۆی پرۆسه‌ی هه‌ڵبژاردن
به‌سه‌ر چه‌ند قۆناغێكدا دابه‌ش ده‌بێت و یه‌كه‌مین قۆناغی پرۆسه‌كه‌ش بریتییه له
هەبوونی چواچێوه‌یه‌كی یاسایی، په‌یوەست به هه‌ڵبژاردنه‌كانی هه‌رێمی كوردستانه‌وه؛
ئه‌م چوارچێوه یاساییه بریتییه له: یاسای ژماره (١)ـی ساڵی (١٩٩٢)، هەروەها هەموارە
جیاوازەکانی یاسای هه‌ڵبژاردنی په‌رلەمانی كوردستان و بڕیارەکانى دادگاى فیدراڵى.
کە لە خوارەوە لەبارەی هەر یەکێکیانەوە ڕوونکردنەوە دەدەین.
١. یاساى هەڵبژاردنى
پەرلەمانى کوردستان
یاسای ژماره (١)ـی
هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی كوردستان كه له ڕێكه‌وتی (٨/٤/١٩٩٢) له لایه‌ن ئه‌نجوومه‌نی
سیاسیی به‌ره‌ی كوردستانییه‌وه ده‌ركراوه؛ كۆی مادده‌كانی یاساكه ڕاسته‌وخۆ په‌یوه‌ندییان
به پرۆسه‌ی هه‌ڵبژاردنه‌وه نییە، به‌ڵكو به‌شێكی زۆریان په‌یوه‌ستن به چۆنێتی
به‌ڕێوه‌چونی كاره‌كانی په‌رله‌مانی كوردستانه‌وه، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا ئەو یاسایە تائێستا
حه‌وت جار هه‌موار كراوه‌ته‌وه.
٢. هه‌مواره‌كانی یاساكه:
١. هه‌مواری یه‌كه‌م:
به‌پێی یاسای ژماره (٤)ـی ساڵی (١٩٩٤)؛ یاسای هه‌مواركردنی یه‌كه‌می یاسای هه‌ڵبژاردنی
په‌رله‌مانی كوردستان.
٢. هه‌مواری
دووه‌م: به‌پێی یاسای ژماری (٥)ـی ساڵی (١٩٩٨)؛ یاسای هه‌مواركردنی دووه‌می یاسای
هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی كوردستان.
٣. هه‌مواری سێیه‌م:
به‌پێی یاسای ژماری (٤٧)ـی ساڵی (٢٠٠٤)؛ یاسای هه‌مواركردنی سێیه‌می یاسای هه‌ڵبژاردنی
په‌رله‌مانی كوردستان
٤. هه‌مواری چواره‌م:
به‌پێی یاسای ژماری (٢)ـی ساڵی (٢٠٠٩)؛ یاسای هه‌مواركردنی چواره‌می یاسای هه‌ڵبژاردنی
په‌رله‌مانی كوردستان.
٥. هه‌مواری پێنجه‌م:
به‌پێی یاسای ژماری (٥)ـی ساڵی (٢٠٠٩)؛ یاسای هه‌مواركردنی پێنجه‌می یاسای هه‌ڵبژاردنی
په‌رله‌مانی كوردستان.
٦. هه‌مواری شه‌شه‌م:
به‌پێی یاسای ژماری (١٣)ـی ساڵی (٢٠٠٩)؛ یاسای هه‌مواركردنی شه‌شه‌می یاسای هه‌ڵبژاردنی
په‌رله‌مانی كوردستان.
٧. هه‌مواری حه‌وته‌م:
به‌پێی یاسای ژماری (١٥)ـی ساڵی (٢٠١٣)؛ یاسای هه‌مواركردنی حه‌وته‌می یاسای هه‌ڵبژاردنی
په‌رله‌مانی كوردستان.
ململانێیەکانى
نێوان لایەنە پێکهێنەرەکانى پەرلەمان -بەتایبەتیی یەکێتیى نیشتیمانیى کوردستان و
پارتى دیموکراتى کوردستان- لەسەر هەموارى هەشتەمى ئەم یاسایە، سەبارەت بە گۆڕینى
بازنەکانى هەڵبژاردن لە یەک بازنەوە بۆ چوار بازنەى هەڵبژاردن و دابەشکردنى کورسی
کۆتاکان بەسەر بازنەکانى هەڵبژاردندا؛ بووە هۆى ئەوەى چەند سکاڵایەک ئاراستەى
دادگاى فیدراڵیى عێراق بکرێت و ئێستا بڕیارەکانى دادگاى فیدراڵى وەک چوارچێوەیەکى
یاسایی بۆ خولى شەشەمى هەڵبژاردنى پەرلەمانى کوردستان کاری پێدەکرێت.
٣. بڕیارەکانى دادگاى باڵای
فیدراڵیى عێراق:
بە گوێرەى بڕیارەکانى
دادگاى فیدراڵیى عێراق بۆ چۆنێتیی بەڕێوەچوونى هەڵبژاردنى پەرلەمانى کوردستان،
کۆمسیۆنى هەڵبژاردنەکانى عێراق سەرپەرشتیى بەڕێوەچوونى پرۆسەى هەڵبژاردن دەکات و
ژمارەى کورسییەکانى پەرلەمانى کورستانی لە (١١١)ـە کورسییەوە بۆ (١٠٠) کورسی کەم کردۆتەوە؛
کە (٩٥)یان کورسیی گشتیین و (٥) دانەشیان بۆ پێکهاتەى مەسیحیى و توورکمان تەرخان
کراون، هەرێمى کوردستان بەسەر چوار بازنەى هەڵبژاردندا دابەش کراوە، کاندیدى
تاکەکەسیی و قەوارەی سیاسییش دەتوانن بەشداریی بکەن بە مەرجێک هەر قەوارەیەکی
سیاسیی لە سنوورى ئەو بازنەیەى بەشداریی تێدا دەکات نابێت لە سێ کاندید کەمتری هەبێت
بە ڕەچاوکردنى تەرخانکردنی کۆتای (٣٠٪) بۆ پاڵێوراوانی ژنان.
لەسەر بنەماى ئەم
بڕیارانە؛ کۆمسیۆنى هەڵبژاردنەکانى عێراق (١٠٠) کورسیی پەرلەمانى بەسەر هەر چوار
بازنەکەدا دابەش کردووە و کورسیی کۆتاکانیش بەسەر بازنەکاندا دابەش کراون: یەک کورسیی
کۆتاى مەسیحیى بۆ دهۆک، دوو کورسیی کۆتای توورکمان و مەسیحیى بۆ هەولێر، دوو کورسیی کۆتای توورکمان و مەسیحییش بۆ سلێمانى،
وەک ئەوەی لە خشتەی خوارەوەشدا پیشان دراوە:
ڕێکارەکانى هەڵبژاردن
بە پشتبەستن بە
بڕیارەکانى دادگاى فیدراڵیى کە وەک چوارچێوەى یاسایی خولى شەشەمى پەرلەمانى
کوردستان کاری پێدەکرێت، هەروەها مەرسوومى سەرۆکایەتى هەرێم بۆ دیارییکردنى ڕۆژى
دەنگدان، کۆمسیۆنى هەڵبژاردنەکانى عێراق ئەرکى داڕشتنى پەیڕەو و ڕێکارەکانى
هەڵبژاردن و ئامادەکارییەکان بۆ سەرپەرشتییکردن و جێبەجێکردنى هەڵبژاردنی لەئەستۆیە،
هەروەها بەپێى بڕیارەکانى دادگاى فیدراڵیى و یاسای هەڵبژاردن؛ پێویستە پرۆسەى
دەنگدان نهێنیی بێت و کۆى پرۆسەکە شەففاف و بێخەوش بێت، بەڵام بە هەڵسەنگاندنى کارەکانى
کۆمسیۆن و خوێندنەوەى ڕێکارەکانى هەڵبژاردن و ئامادەکارییە تەکنیکییەکان؛ گومانى جددیى
بەدی دەکرێت لە بەڕێوەچوونى پرۆسەکە بەشێوەیەکى نهێنیى و بێخەوش؛ بەرمەبنای ئەو
بەڵگانەی خوارەوە:
بنەمای نهێنیی لە پرۆسەى
دەنگداندا:
لە ماددەى پێنجەمى
دەستووری عێراقدا هاتووە: "سەروەریى بۆ ياسايە، گەليش سەرچاوەى دەسەڵات و ڕەوایەتییە،
كە بە هۆى دەنگدانى ڕاستەوخۆ و نهێنيیەوە لە ڕێى دامودەزگا دەستووريیەكانەوە
ئەنجامى دەدات" هەروەها یاساى هەڵبژاردنى پەرلەمانى کوردستان و بڕیارەکانى
دادگاى فیدراڵییش جەختیان لە پرۆسەى دەنگدانى ڕاستەوخۆ و نهێنیى کردۆتەوە.
کۆمسیۆنى باڵای هەڵبژاردنەکانی عێراقیش تەواو
خۆى بە جێبەجێکردنى بڕگە دەستووریی و یاسایییەکانەوە پابەند کردووە و ئاماژە دەدات
بەوەی پرۆسەى دەنگدانەکە ڕاستەوخۆ و نهێنیى دەبێت، بە جۆرێک کە دەنگدەران ڕاستەوخۆ
بەشداریی دەنگدان دەکەن و لەکاتى دەنگدانیشدا کەس نازانێت دەنگیان بە کێ داوە،
بەڵام بە وردبوونەوە لە ڕێکارەکانى دەنگدان و ژماردن و جیاکرنەوەى دەنگەکان گومانى
جددیى لەسەر ئەم پرۆسەیە دروست دەبێت.
ئەوەی کۆمسیۆن ڕایگەیاندووە
ئەوەیە کە پرۆسەى دەنگدان بە سیستمى (هایبرد) ئەنجام دەدرێت کە تێکەڵەیەکە لە
سیستمى (مانوەڵ) و (ئەوتۆمەیتد)، گرفتەکە لە شێوازى بەڕێوەچوونى پرۆسەکەدا نییە،
بەڵکو ئەوەى گومان درووست دەکات ڕێکارەکانى کۆمسیۆنە بە جۆرێک کە دۆخى سیاسیی
عێراق و هەرێمى کوردستان و ئاستى ململانێ سیاسییەکانی لەبەرچاو نەگرتووە، ئەمەش
مەترسیی جددیى لەسەر نهێنییبوونى پرۆسەکە و ئاشکرانەبوونى دەنگى دەنگدەر درووست
دەکات؛ بۆ نموونە:
یەکەم؛ لە چوارچێوەى
پرۆسەى دەنگداندا بە پێى ڕێکارى کۆمسیۆن، کارمەندى بەخشەرى پسووڵەى دەنگدان، پێش
ئەوەى پسووڵەکە ڕادەستى دەنگدەر بکات، لە ڕێگەى بەرپرسی ناسینەوەوە QR کۆدى پسووڵەکە
لە ئامێرى ناسینەوەى دەنگدەر خەزن دەکات، بەم پێیەش دەزانرێت ئەم دەنگدەرە کام QR کۆدەى پسووڵەى
دەنگدانى پێ دراوە، هەروەها دواتر دەنگدەرەکە پسووڵەى دەنگدانەکە دەخاتە ناو ئامێرى
سکانەرى دەنگەکان (PCOS) بەهەمان شێوە ئامێرى سکانەرەکەش QR کۆدەکە سکان دەکاتەوە، ئەگەر بە هەر هۆکارێک ئەم داتایانە دزەیان
پێ بکرێت؛ دواى هەڵبژاردن دەتوانرێت بزانرێت کێ دەنگى بە چ لایەنێکى سیاسیی و چ پاڵێوراوێک
داوە.
دووەم: بەپێى
یاساى ژمارە (٣١)ـى ساڵى (٢٠١٩)ـى کۆمسیۆنى هەڵبژاردنەکانى عێراق، ئەنجوومەنى
کۆمسیاران لە دەستەیەکى دادوەریى پێک دێت کە دەستەیەکى پیشەیی سەربەخۆن، بەڵام پێکهاتەى
کۆمسیۆن لەئەرزى واقیعدا ڕەنگدانەوەى پێکهاتەکانى عێراقە، بە جۆرێک ئەم مۆدێلەى
کۆمسیۆن دەچێتە چوارچێوەی تەرزی(مەڵتى پارتیى و مەڵتى ئێثنییەوە)؛ واتە ئاوێتەیەکە
لە نوێنەرایەتیی حیزبیی و پێکهاتەیی، چونکە ئەندامەکان دابەشبوون بەسەر
پێکهاتەکانى عێراقدا و لەناو پێکهاتەکانیشدا بە پاڵپشتى پارتە سیاسییەکان دانراون.
ئەمەش لە لایەکى دیکەوە مەترسیی لەسەر نهێنیى دەنگدان درووست دەکات، لە ئەگەرى درووستکردنى
فشار لەسەریان لە لایەن پارتە سیاسییەکانەوە، ئەگەرى ئەوە لەئارادایە بەئاسانى زانیارییەکان
ڕادەستى پارتە سیاسییەکان بکرێت.
پرۆسەى سکاڵا و تانەدان
لە هەڵبژاردن:
یەکێکى تر لە
گرفتى ڕێکارەکانى کۆمسیۆن تایبەت بە سکاڵا و تانەدان لە پرۆسەى هەڵبژاردن، بە تایبەت
لە قۆناغى جیاکردنەوەى دەنگەکاندا؛ ئاماژە بە مافى سکاڵا تۆمارکردن دراوە لە
پرۆسەى جیاکردنەوەى دەستیى دەنگەکاندا، لەکاتێکدا بەشێکى گرنگى پرۆسەکە هەژمارى
ئەلکترۆنیى دەنگەکانە کە بە ئامێرى سکانەرى زیرەک (PCOS ) ئەنجام دەدرێت. بێبەشکردنى لایەنە سیاسییەکان و کاندید و دەنگدەران لە
تۆمارکردنى سکاڵا لەسەر ژماردنى ئەلکترۆنیى دەنگەکان؛ جۆرێک ناڕوونیى و ناشەففافییەت
لە کارەکانى کۆمسیۆندا پیشان دەدات، چونکە ئەگەرى دزەکردنە ناو زانیارییەکان یان
لەکارکەوتن و درەنگ گەیاندنى داتاکان بە نووسینگەى نیشتیمانیى کۆمسیۆن یەکێکە لە
ئەگەرە بەهێزەکان.
تۆمارى دەنگدەران
پاڵپشت بە بڕیارەکانى
دادگاى فیدراڵیى عێراق؛ کارتى بایۆمەتریى دەنگدەر مەرجى سەرەکییە بۆ بەشداریی
هاوڵاتییان لە پرۆسەى دەنگداندا، هەروەها بەگوێرەى داتاکانى کۆمسیۆنى هەڵبژاردن
ژمارەى دەنگدەران لەهەرێمى کوردستان (٣،٧٨٩،٣٩٠) سێ ملیۆن و حەوتسەد و هەشتاونۆ
هەزار و سێسەد و نەوەد کەسە، لەو ژمارەیەش تەنیا (٢،٩٠١،٠٨٠) دووملیۆن و نۆسەد و
یەک هەزار و هەشتا کەس کارتى بایۆمەترییان بۆ کراوە، ئەوەش واتای ئەوەی ڕێژەی
(٧٦.٥٪)ـی کۆى گشتیى دەنگدەران دەتوانن بەشداریی لە پرۆسەى دەنگداندا بکەن،
هەروەها ئەگەرى ئەوە هەیە ئەو ڕێژەیەش کەم بکات، لەبەرئەوەى هێشتا ژمارەیەکى
بەرچاوى دەنگدەران کارتى بایۆمەتریى دەنگدانیان وەرنەگرتۆتەوە.
تێبینییەکى دیکەی جددیى
کە لەسەر تۆمارى دەنگدەران هەیە؛ بریتییە لەوەی بەپێى داتاکانى کۆمسیۆن و بەراورد
بە هەڵبژاردنى ئەنجوومەنى نوێنەرانى عێراق، ژمارەى دەنگدەران لە ماوەى سێ ساڵدا لە
پارێزگاى دهۆک (١٥٦٨٤٢)؛ سەدوپەنجاوشەش هەزار و هەشتسەدو چلودوو دەنگ زیادی کردووە،
لە پارێزگاى هەولێر (١٥٦٠٤٤) سەدوپەنجاوشەش هەزار چلوچوار دەنگ زیادى کردووە،
بەڵام لە پارێزگاى سلێمانى و هەڵەبجە کە ڕێژەى دانیشتوانى لە هەولێر یان دهۆک
زیاترە تەنیا (١٠٧،٢٣٩) سەد و حەوت هەزار و دووسەد و سیی و نۆ دەنگ زیادى کردووە، هێشتا
دیار نییە ئەم ڕێژە زیادەى دەنگدەران کاریگەریی لە تۆمارى بایۆمەتریى کردووە یان
نا، تائێستا کۆمسیۆنى باڵای هەڵبژاردنەکانی عێراقیش هیچ ڕوونکردنەوەیەکى لەو
بارەیەوە بڵاو نەکردۆتەوە.
خشتەى چوارەم: ڕوونکردنەوەى
زیادبوونى ژمارەی دەنگدەران لە هەرێمى کوردستان لەنێوان هەڵبژاردنى ئەنجوومەنى
نوێنەرانى عێراق (٢٠٢١) و ژمارەى گشتیى دەنگدەران بۆ خولى شەشەمى پەرلەمانى
کوردستان
ژ پارێزگا/ بازنەى هەڵبژاردن ژمارەى دەنگدەر لە ٢٠٢١ ژمارەى دەنگدەر لە ٢٠٢٤ جیاوازى زیادکردنى دەنگدەر
١ پارێزگاى هەولێر ١٢١٠٤١٨ ١٣٦٦٤٦٢ ١٥٦٠٤٤
٢ پارێزگاى سلێمانى + هەڵەبجە ١٣٨٨٩٤٣ ١٤٩٦١٨٢ ١٠٧٢٣٩
٣ پارێزگاى دهۆک ٧٦٩٩٠٤ ٩٢٦٧٤٦ ١٥٦٨٤٢
بە سەرنجدان لەم ژمارانە
و ئەوانەی پێشتریش، دەردەکەوێت ئەوانەى مافى دەنگدانیان هەیە و کارتى بایۆمەترییان
دەرکردووە؛ دەکاتە (٢،٩٠١،٠٨٠) دووملیۆن و نۆسەد و یەک هەزار و هەشتا کەس، ئەگەر
گریمانەى ئەوە دابنێین (٦٠٪)ـی ئەوانە بەشداریی دەنگدان دەکەن واتا (١،٧٤٠،٦٤٨)
یەک ملیۆن و حەوتسەد و چل هەزار و شەشسەد و چلوهەشت کەس، ئەمەش بەراورد بە ژمارەى
دانیشتووانى هەرێمى کوردستان لە ساڵى (٢٠٢٣)ـدا کە بەپێى داتاکانى وەزارەتى
پلاندانانى عێراق (٦،٠٠٣،٥٥٤) شەش ملیۆن و سێ هەزار و پێنجسەد و پەنجاوچوار کەسە،
بەم پێیە و بە هەژمارکردنی (٦٠٪)ـی ئەوانەی کارتى بایۆمەترییان درووست کردووە و
گریمانە کراوە کە دەنگ بدەن؛ ئەوا خولى شەشەمى پەرلەمانى کوردستان تەنیا نوێنەرایەتیى
(٢٨.٩٪)ـی هاوڵاتییانى هەرێمی کوردستان دەکات،
هەروەها بە پێوەری زۆرینەى (٥٠ +١) بۆ
پێکهێنانى کابینەى دەیەمى حکوومەتى هەرێمى کوردستان؛ کە دەکاتە دەنگى (٨٨٧،٧٣٠)
هەشتسەد و حەفتاوهەشت هەزار و حەوتسەد و سیی کەس، ئەوا حکوومەتى ئاییندەش تەنیا نوێنەرایەتیى
(١٤،٧٪)ـی هاوڵاتییانى هەرێمى کوردستان دەکات، خۆ ئەگەر ڕێژەى بەشدارییکردن لەوەی
گریمانەمان کردووە کەمتر بێت؛ ئەوا ئاستى ڕەوایەتى پەرلەمان و حکوومەت لە نوێنەرایەتییکردنى
هاوڵاتییانى هەرێمى کوردستاندا لەو ڕێژەیەش کەمتر دەبێت.
دەرئەنجام و ڕاسپاردە:
- دۆخى ئێستاى
هەرێمى کوردستان بە هۆى دواکەوتنى ئەنجامدانى هەڵبژاردن و دروستبوونى بۆشایی یاساییەوە
دەخوازێت سەرجەم لایەنە سیاسییەکان تەواو هاوکار و هەماهەنگ بن بۆ ئەنجامدانى خولى
شەشەمى پەرلەمانى کوردستان و ڕێگە نەدەن جارێکى دی ئەم پرۆسەیە دوابخرێت.
- هەنووکە نەک
تەنها دامەزراوەکانى حکوومەت لە بۆشایی یاساییدا کار دەکەن، بەڵکو حیزب و حکوومەت
بە تایبەتیى پارتە دەسەڵاتدارەکان بە شێوەیەکى بەرچاو ئاستى جەماوەرییان کەمی کردووە،
ڕێژەیەکى زۆرى دەنگدەران متمانەیان بە حکوومەت و پەرلەمان و پارتە سیاسییەکان
نەماوە، بە لەبەرچاوگرتنى ئەم دۆخە؛ پێویستە پارتە سیاسییەکان ڕێکەوتنێکى گشتگیر بکەن
بۆ بەسەنتەرکردنى بەرژەوەندییەکانى دەنگدەران و هاوڵاتییانى هەرێمى کوردستان؛ بە تایبەت
پارتە دەسەڵاتدارەکان قۆناغى کەڵەکەبوونى سەرمایە و دەسەڵات و سەپاندنى هەژموونی
خۆیان تێپەڕێنن و بنەماکانى دیموکراسیى بکەن بە ئەولەویەتى کارەکانیان لە پرۆسەى حوکمڕانییدا.
- ئەرکى
کۆمسیۆنى هەڵبژاردنەکانى عێراقە ڕێکاریی پێویست بگرێتەبەر بۆ ئەنجامدانى پرۆسەیەکى
هەڵبژاردنى شەفاف و بێگەرد و چاو بخشێنێتەوە بەو پەیڕەو و ڕێکارانەى تائێستا
دەریکردون و هەمواریان بکاتەوە و تەقەللا بدات بۆ هۆشیارکردنەوە و گەڕاندنەوەى
متمانە بۆ دەنگدەران.
- بەشێکى گرنگى پرۆسەى دەنگدان، ژماردن و
جیاکردنەوەى ئەلکترۆنیى دەنگەکانە، ناکرێت دەنگدەر و قەوارەی سیاسیی و هاوپەیمانیى
و بریکارەکانیان مافى تۆمارکردنى سکاڵایان لەسەر پرۆسەى جیاکردنەوەى ئەلکترۆنیى
دەنگەکان نەبێت، بۆ ئەم مەبەستەش پێویستە کۆمسیۆنى هەڵبژاردنەکانى عێراق بڕگەى
یەکەمى ڕێکارى سکاڵا و تانەلێدان هەموار بکاتەوە و مافى تۆمارکردنى سکاڵا دەستەبەر
بکات.
- ڕاپەراندنى پرۆسەى
دەنگدان بەپێى یاسا و بنەما دەستورییەکان دەبێت ڕاستەوخۆ و نهێنیى بێت، ناکرێت
کۆمسیۆنى هەڵبژاردن تەنها ڕووکەشانە پابەند بێت پێیەوە، بەڵکو دەبێت لە ناوەڕۆکیشدا
هەموو ئەو کەلێنانە بگرێت کە ڕاستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ دەبنە مەترسیی لەسەر بنەمای نهێنیى
دەنگدان، بۆ ئەم مەبەستەش پێویستە کۆمسیۆنى هەڵبژاردنەکانى عێراق ڕێکارى دەنگدان و
جیاکردنەوە و ژماردنى دەنگەکان هەموار بکاتەوە، بەتایبەت بڕگەى خەزنکردنى QR کۆدى پسووڵەى دەنگدان لە ئامێری ناسینەوەى دەنگدەردا لاببات، بۆ ئەوەى لە ئەگەرى
دزەپێکردنى داتاکاندا لە داهاتوودا مەترسیی لەسەر دەنگدەران درووست نەبێت، ئەمەش
بەرپرسیارێتییەکى گەورەیە و پێویستە کۆمسیۆن لەئەستۆى بگرێت.
رێکخراوى پاسەوان
No 5, Alley 65, 101 Shoresh District
Sulaymaniyah, Kurdistan Region of Iraq
www.pasewan.com
[email protected]
+964 772 527 6043