264 کەلتور

نوێترین كتێبی نوسەر و لێكۆڵەر د.بورهان یاسین.. کورد و دوانەی مێژوو و سیاسەت

10:34 - 04/11/2024

كولتووری زەمەن

(کورد و دوانەی مێژوو و سیاسەت.. کۆمەڵێک لێکۆڵینەوە و دیمانەن) ناونیشانی دواین كتێبی نوسەرو لێكۆڵەری كورد د.بورهان یاسین-ە، کە بەر لە چەند رۆژێک لە لایەن دامەزراوەی چاپ و بڵاوکردنەوەی سەردەم چاپكراوە.

كتێبەكە لەم مانگەدا بۆ یەکەم جار لە پێشانگای کتێب لە شاری سلێمانی دەکەوێتە بەر دەستی خوێنەران.

نوسەر، سەبارەت بە كتێبەكەی دەڵێ؛

پێشەکییەکی گشتی
ئەم کتێبە دوایین کۆبەرهەممە و نۆ دانە بابەت لەخۆ دەگرێ، هەمووشیان لە نێوان ساڵانی ٢٠١٦ و ٢٠٢٤دا بڵاوبوونەتەوە. لە راستیدا ئەمە چوارەمین کۆبەرهەمی نووسەرە. پێشتر سێ کۆبەرهەمی دیکەم بڵاوبۆتەوە، بەم تەرتیبە: ١) ئەوەی ئەوڕۆ سیاسەتە سبەی مێژووە، ٢٠٠٢؛ ٢) عێراقی دوای سەدام و چارەنووسی باشوری کوردستان، ٢٠٠٨؛ ٣) لە قوڵایی سیاسەتدا، ٢٠١٦. لێرە و لەوێ لە پەراوێزی بابەتەکانی ئەم بەرهەمەی بەردەستدا ئاماژەیان پێدراوە، هەمووشیان لە ماڵپەڕی کەسیی نووسەردا بەردەستن.

بابەتەکانی کۆبەرهەمی بەردەست هەمەڕەنگییەکی زۆریان پێوە دیارە، بەڵام هەمووشیان لە نێوان مێژوو و سیاسەت، وەک دوو بابەتی زانستی و کایەی چاڵاکی مرۆیی و کۆمەڵایەتی، خۆیان دەبێننەوە. لە راستیدا دەکرێ بابەتێک، لە هەمان کاتدا، وەک دەقێکی مێژوویی یا سیاسی بخوێندرێتەوە. بابەتەکان، بە گشتی، بە تایبەتی هی یەکەمیان، واتە "کورد و کیسنجەر. . ."، رەنگدانەوەی فرەتایبەتمەندی یا فرەپسپۆڕیین.. لە راستیدا دەکرێ بابەتی کورد و کیسنجەر لە هەمان کاتدا، لە رووی ئەو گۆشەنیگا تیوریی و چەمکە زانستییانەی بەکار براون، باسێک بێت لە زانستی مێژوو، زانستی سیاسەت، پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان و مێژووی دیپلۆماسی.

بە هەر حاڵ، بابەتەکان بەیەکەوە بە شێوەیەک لە شێوەکان، هەڵگری چڕبوونەوە و تێکهەڵکێشی هەردوو بواری مێژوو و سیاسەتن. ئەم دوو بوارە، واتە مێژوو و سیاسەت، ئەوەندە لەیەکترەوە نزیکن، تەنانەت دەتوانین بڵێین وەک ”خوێن و گۆشت” تێکەڵاوی یەکتر دەبن: مێژوو قوڵایی سیاسەتە، بەو واتایەی کە ”ئەوەی دوێنێ سیاسەت بوو ئەمڕۆ بووە بە مێژوو، ئەوەشی ئەمڕۆ سیاسەتە سبەی دەبێ بە مێژوو”.

زۆر جار لە ململانێ سیاسییەکاندا، بۆ یەکلاکردنەوەی پرسە پەیوەندیدارەکان لە رووی رەوایەتی یا ماف یا ”ئەحەقییەت”، پەنا بۆ مێژوو دەبرێ. لە زۆر حاڵەتدا چەمکی ”مافی مێژوویی” بەکار دەبرێ. . . جگە لەوەش، زۆر جار لە ئێستای ململانێ سیاسییەکاندا کێشەکان دەبرێن بۆ قوڵایی مێژوو بۆ یەکلاکردنەوەیان، یا پێچەوانەکەی، واتە کێشە و ململانێکان لە قوڵایی مێژووەوە دەهێنرێنە سەر پانتایی چاڵاکییە سیاسییە هەنوکەییەکان لە پێناو یەکلاکردنەوەکەیان: یا تەوەتا ململانێیەکی پێشتر (لە قوڵایی مێژوودا) بێ چارەسەر ماوەتەوە و دواتر سەرهەڵدەتاتەوە، یا ململانێکە پێشتر چارەسەر بووە بەڵام چارەسەرەکە بە زەرورەت بە دڵی هەموو لایەنەکانی ململانێ نەبووە و لە دۆخێکی تردا سەرهەڵدەداتەوە و پێویستی بە چارەسەرێکی دیکە هەیە.

بە هەمان لۆجیک، نووسینەوەی مێژووش بوارێکە بۆ یەکلاکردنەوەی ململانێکان یا سەرخستنی بۆچوونێک بەرامبەر بە بۆچوونێکی دیکەی مێژوویی. بە واتایەکی دیکە مەبەست لە زاڵکردنی بۆچوون و تێگەیشتنێک لە مێژوو داگیرکردنی پانتایی رووداوەکانی رابردوە، یا ئەوەی لە جێگای دیکە پێمان وتووە ”داگیرکردنی مێژوو”. دیارە مەبەستی سەرەکی ئەو جۆرە لە نووسینەوەی مێژوو، بە مەبەستی داگیرکردنی مێژووە، ”داگیرکردنی هۆشیاری و ئاگایی” خەڵکە، کە دواجار مەبەست لە داگیرکردنی هۆشیاری و ئاگاییش داگیرکردنی پانتایی سیاسی و دستگرتن بەسەر دەسەڵاتی سیاسیدایە بە یارمەتی ”هێزی مێژوو”، یا هێزی "رەوایی مێژوویی". نەک هەر ئەوە، بەڵکو مەبەست و ئامانج رێک ئەوەیە کە لە رێگای داگیرکردنی مێژووەوە و لە ئاکامیشدا داگیرکردنی هۆشیاری و ئاگایی، زامنکردن و دەستگرتنە بەسەر داهاتوی سیاسییشدا. هەڵبەتە هاوتەریب ئامانج و دەرهاوێشتەی داگیرکردنی مێژوو نەک هەر بێبەشکردنی ئەوانی دیکەیە لە شانازییە مێژووییەکان و دواجار جێگە و پێگەی شایستە لە مێژوودا، بەڵکو بێبەشکردنیانە لە کاریگەری و دەسەڵات لە ئێستای پانتایی سیاسیدا، تەنانەت بێبەشکردنیانە لە پێگە و کاریگەری روو لە داهاتوش.

لێرەدا دەبێ بە گرنگییەوە بڵێین کە بابەتی هەڵوێست لە مێژوو و گرنگییەکەی لە هەر سێ رەهەندی کاتەوە، واتە رابردو، ئێستا و داهاتو، لەیەکچوونێکی زۆری لەگەڵ خەسڵەتێکی گرنگی ناسیۆنالیزم هەیە، بە واتای ئەوەی ناسیۆنالیزم (وەک ئایدیۆلۆجی، بزاڤی کۆمەڵایەتی و پرۆگرامی سیاسی)، بەردەوام سەرقاڵە بە هەر سێ رەهەندەکەی زەمەنەوە: واتە رابردو، ئێستا و داهاتو. هەروەک چۆن گرنگیشە ئەوە جەخت بکەینەوە کە لە پەیوەندی و ململانێ سیاسییەکاندا مێژوو رابردووێکی مردوو نییە کە کۆتایی هاتبێت بەڵکو مێژوو، وەک گوزارشێکی نووسراو یا وتراو دەربارەی رابردو، بە گرنگییەوە حزووری لە هەنوکەدا هەیە و بە شێوازی جۆراو جۆریش خۆی دەخزێنێتە ناو داهاتوش. بەم پێیەش ململانێ لەسەر مێژوو، بە شێواز و بەرگی جۆراو جۆرەوە، بە هەنوکەدا گوزەر دەکات و بۆ ئەوەی دواجار لە داهاتوشدا حزوری گرنگی هەبێت.

گرنگە ئەوەش جەختبکەینەوە کە نەتەوەیەکی بێ دەوڵەتی وەک گەلی کورد، لە بوونی ئێستایدا و روو لە داهاتوش، بە تایبەتی لە خەباتیدا بۆ گەیشتن بە ئامانجەکانی، بەرەوڕوە لەگەڵ دوو جۆری کێشەدار و پڕ لە ئاڵنگاری لە نووسینەوەی مێژوو، یەکەمیان، نووسینەوەی مێژووە لە دەرەوەی خۆی وە ئەویتریان لە ناوەوەی خۆی: یەکەمیان، ئەو مێژووەیە کە داگیرکار لە بارەی کورد دەینووسێتەوە کە تیایدا مێژووی کورد دەشێوێنرێ، نکۆڵی لێدەکرێ، دەسڕێنرێتەوە و داگیر دەکرێ. هەڵبەتە دەرفەتە، لەم بارەیەوە، بڵێین کە خەراپترین بەسەرهاتی کورد لەم رووەوە، لە سەد ساڵی رابردودا، هەوڵی دڵڕەقانەی پەیڕەوانی کەمالیزمە (لە ئاستی کەس و دامەزراوە، رەسمی و ناڕەسمی) لە مامەڵەیان لەگەڵ مێژووی کورددا؛ دووەمیان، ئەو مێژووەیە کە لە ناواخنی نەتەوە خۆیدا دەنووسرێتەوە کە تیایدا هێزگەلێکی سیاسی، دەستەبژێرێکی سیاسی یا تەنانەت دەستەبژێرێکی ئەکادیمیش بەم کارە هەڵئەستن، هەر بە مەبەستی ”داگیرکردنی مێژوو” لە بەرژەوەندی هێزێکی سیاسی کوردستانیی دیاریکراودا، بەم پێیەش بێبەشکردنی هێزی سیاسی دیکە لە شانازییەکانی مێژوو، تەنانەت دەرهاوێشتن و سڕینەوەشیان لە سەرزەمینی مێژوو. ئەم هێزگەلە هەوڵی جددی دەدەن مێژووێک بنووسنەوە کە دواجار خزمەت بە باڵادەستبوونی خۆیان بکات؛ نەک هەر باڵادەست بوون لە هوشیاری و ئاگایی مێژووییدا، بەڵکو لە هەنوکەی دەسەڵاتی سیاسی و چارەنووسی کاری سیاسی لە داهاتوشدا. بەم واتایەش نووسینەوەی مێژوو دەبێتە ئامرازێک لە بەدەستهێنان و بەرجەستەکردنی هەژمون لە هەر سێ رەهەندی کاتدا، واتە رابردو، هەنوکە و داهاتو!
لە بەرامبەردا، لە پڕۆسەی نەتەوەسازی و نیشتمانسازیدا، زۆر پێویست و گرنگە کە هێزە سیاسییەکان باوەڕی تەواویان بەوە هەبێت کە لە هەردوو رەهەندی کات، واتە رابردو و ئێستای پانتایی سیاسیدا، نەتەوە و سەرزەمینەکەی فرە رەنگە، نەوەک یەک رەنگ. بە واتایەکی دیکە، وەک چۆن هەمووان جێگەو پێگەیان، بە پێی کاریگەری و قەوارەیان، لەمەڕ بەشداری لە پڕۆسەی مێژوویی لە رابردودا دانپیانراو و پێزانراوە، بە هەمان لۆجیکیش، بە پێی قەوارە و کاریگەرییان، رۆڵ و ئامدەیی و بەشدارییان لە هەنوکەی نواندنی سیاسیشدا پێزانراو و پارێزراوە.