ئاڤاكۆیی: رێڕه‌وێكی تیجاری یان كوریدۆریكی سیاسی و ئاسایشی؟
12/22/2020 5:38:00 PM
د نەوزاد ھێتوتی
لە سەردانەكەی كازمیدا بۆ توركیا لە 17 دیسەمبەری 2020، كومەڵێك
پرس و تەوەری گرنگی پەیوەست بە ھەردوولا، لەوانە ھەماھەنگی نێوان ھەردوولا:
* بۆ
رووبەڕوو بوونەوەی پ ك ك و داعش
*رەوشی
ئاسایش.
* فراوانكردنی
ئاستی بازرگانی نێوان ھەر دوو دەوڵەت.
* پرسی ئاو
و ھاتنی كۆمپانیاكانی توركیا بۆ عیراق گەنگەشە كراون.
ھەروەھا یەكێكیتر لە خاڵە ھەرە گرنگەكانی دانوستاندی
نێوان ھەردوولا بریتی بووە لە كردنەوەی دەروازەیەكی نوێی سنووری بۆ بازرگانی كە
ناسراوە بە ئاڤاكۆی(Ovakoy Border Crossing) بە شێوەیەك راستەوخۆ توركیا بە عیراقەوە گرێ بدات و
لە ژێر دەسەڵاتی ھەرێم نەبێت.
واتە كردنەوەی دەروازەیەكی تری سنووری لە نێوان عیراق و توركیا
لە رووی بازرگانییەوە كە راستەوخۆ توركیا لە رێگەی سنجار- تەلەعفەر و موسڵەوە
كەلوپەلەكانی ھەناردەی عیراق بكات و لە ژێر دسەڵاتی ھەرێمدا نەبێت.
بێگومان پرسی كردنەوەی دەروازەیی ئاڤاكۆی لە ناو ناوەندەكانی
سیاسیی و میدیای توركیادا لە ساڵی 1991 سەری ھەڵدا. بە تایبەت كاتێك ھه‌رێمی
كوردستان دروست بوو، ئیدی توركیا ھیچ سنوورێكی خاكی لەگەڵ بەشە عەرەبەكەی عيراقدا
نەما و ناچار بوو لە رێگەی ھەرێمەوە مامەڵە لەگەڵ عیراق بكات.
ئەو كات حكومەتی سەدام
و توركیا زۆر ھەوڵیاندا كە دەروازەی سنووری ئاڤاكۆی بكەنەوە، بەڵام ھەبوونی
ھێزەكانی ئەمریكا لە ناوچەكەدا، دامەزراندنی ناوچەی دژە فرین و سەپاندنی ئابلوقەی
ئابووری بەسەر عیراقدا بوونە رێگر لە بەردەم پراكتیزەكردنی لەم پلانەی توركیا.
لە دوای پرۆسەی رزگاركردنی عیراق لە ساڵی 2003،
كاتێك پەرلەمانی توركیا سەرقاڵی رێككەوتن بووە لەگەڵ ئەمریكا بۆ جێگیركردنی ھێزێكی
زۆری وڵاته‌كه‌ی بە قوڵایی 40 كیلومەتر لە ناو خاكی عیراقدا، دیسان باس لە
كردنەوەی ئەو دەروازەیە دەكرا، بە تایبەت لە لایەن توركە نەتەوە پەرستەكانەوە.
لە ساڵی 2004 بە شێوەیەكی فەرمی رێككەوتنێك لە
نێوان وەزیری بازرگانی توركیا و ھاوتا عیراقییەكەی واژۆ كرا بۆ كردنەوەی
دەروازەیی ئاڤاكۆی، بەڵام دیسان ئەم رێككەوتنە نەچووه بواری جێبەجێكردنەوە.
ئەوكات توركیا نەك ھەر ھەوڵی دەدا بۆ كردنەوەی ئەو دەروازە سنووریە و
گوشەگیر كردنی ھەرێم، بەڵكو بە ھەموو شێوەیەك دژایەتی ھەرێمی دەكرد و لەگەڵ
ئەمریكاو عیراقیش ھەموو ھەوڵێكیدا بۆ ئەوەی سیستمی فیدراڵی بۆ ھەرێم رەتبكرێتەوە.
ھەروەھا زۆر بە
تووندی دژی ئەوە وەستایەوە كە بەندێكی دەستووری ھەبێت بەناوی 140 بۆ ئاسایی
كردنەوەی بارودوخی كەركوك و ناوچە دابراوەكان. ھەروەھا، ئەو كات سیاسەتی توركیا بەو ئاراستەیە
بوو كە دەسەڵاتی بەغدا بگەرێتەوە ھەرێمی كوردستان و شتێك بەناوی ھەرێم و پێشمەرگە
نەمێنێت.
دوای بێ ھیوابوونی توركیا و شكستی سیاسەتەكەی بەرامبەر
ھەرێم لە دوای پرۆسەی ئازادكردنی عیراق، توركیا بەناچاری وەك ئەمری واقع مامەڵەی
لەگەڵ ھەرێم كرد. خاڵی وەرچەرخانیش لە پەیوەندییەكانی ھەردوولا دەگەرێتەوە بۆ ساڵی
2008 كە تا رادەیەك پەیوەندییەكانی نێوان ھەولێر و ئەنكەرە ئاسایی بوونەوە.
ئەم پێشھاتانە لە كاتێكدا بوون كە تا دەھات پەیوەندییەكانی نێوان بەغدا و ئەنكەرە
بەرەو گرژی و لاوازی دەچوون، بە تایبەت لەسەردەمی مالكیدا. ئەمەش وایكرد بوو
كە تارادەیەك پرسی كردنەوەی دەروازەی ئاڤاكۆی خاوببێتەوە.
بەڵام دیسان ھەوڵەكانی سەركردایەتی كورد بۆ سەربەخۆی و
ئەنجامدانی ریفراندوم لە ھەرێمی كوردستان لە 25 ئەیلولی2017، دووبارە ئەو پرسەی لە
نێوان عیراق و توركیا گەرم كرده‌وە.
توركیا بە ئاشكرا باسی ئەوەی دەكرد ھەوڵدەدات لە گەڵ
حكومەتی حەیدەر عەبادی بگەنە رێككەوتن یان رێككەوتنەكانی پیشوو پەیوەست بە كردنەی
دەروزەی ئاڤاكۆی كارا دەكەن.
تەنانەت لە كاتی 16 ئۆكتۆبەری 2017 رێككەوتنێكی
سێ قوڵی ھەبووە لە نێوان عیراق، توركیا و ئێران بۆ ئەوەی دەست بەسەر تەواوی
ناوچە سنووریەكانی نێوان ھەرێم و توركیادا كە ھاوسنورن لەگەڵ عیراقدا بگرێت. بە
تایبەت، پیلانەكە بەو شێوەیە بووە كە ئیران لە رێگەی میلیشیاكان دەست بەسەر كەركوك
و ناوچە دابراوەكاندا بگرێت و دواتر لە رێگەی ھێزی سەربازییەوە كۆنترۆڵی دەروازەی
سنووری ئیبراھیم خەلیل بكات.
بۆ ئەم مەبەستە تەنانەت لە ناوخۆی توركیاش، بەرپرسەكانی ئەو وڵاتە
گفتوگۆی ئەوەیان دەكرد كە توركیا دەبێت راستەوخۆ دەستیوەردان بكات و ھێزە
سەربازییەكانی لە بنكەی سەربازی باشیك لە دژی پیشمەرگە بەكاربھێنێت بۆ كردنەوەی
ئەو دەروازەیە و دەست بەسەردا گرتنی ناوچەیەكی فراوان كە لە پێشخابوره‌وە دەست
پێدەگات تادەكات شنگال.
ھەر بە گوێرەی
زانیاری میدیاكانی توركیا، ئەنكەرە بەتەمابووە بنكەی سەربازی لە پیشخابوور و سیمالكاش
درووست بكەت. دیارە لایەنی عیراقی بەھۆی زۆر ھۆكار، پێی باش نەبووە توركیا
ھێزەكانی لەو ناوچە ستراتیژییە بڵاوە پێ بكات. بەڵكو ویستی خۆیان لە رێگەی ھێزە میلیشیاكان
ئەو دەڤەرە كونتروڵ بكەن.
بەڵام، ھێرشەكانی
میلیشیا شيعەكان لە 25 ئۆكتوبەری 2017 و شكستیان لە ميحوەری سحێلا ئەو پیلانەی ھەر
سێ دەوڵەتی پوچەڵكردەوە. بە تایبەت عەبادی ئەو كات كە بەتەما بوو سەردانی
توركیا بكات، بەوپەری مەغرورییەوە باسی ئەوەی كرد بوو كە بە ئۆتۆمبێل لە رێگەی
دەروازەی ئیبراھیم خەلیل سەردانی توركیا دەكات، دوای كونترۆڵكردنی دەروازەكە
لەلایەن ھێزەكانی عیراقەوە.
دوای شكستی پیلانەكان لە رووی سەربازییەوە، دیسان گفتوگۆكان
لە نێوان بەغداو ئەنكەرە ھەر بەرده‌وام بووە و لە مانگی ئابی 2018 لە نێوان عیراق
و توركیا گفتوگۆكان دەستی پێكردووە بۆ ئەوەی رێگەچارەیەك بدۆزنەوە بۆ كردنەوەی ئەو
دەروازەیە. تاكو ئێستاش ئەو گفتوگۆیانە ھەر بەردەوامە وەك ئاماژەمان پێكرد لە
سەردانی ئەم جارەی كازمیشدا باسی كردنەوەی ئەو دەروازەیە كراوە.
خاڵی گرنگ لێرەدا ئەوەیە كە عێراق و توركیا بەبێ ھەرێم ناتوانن
ئەو دەروازەیە بكەنەوە چونكە ئەو ناوچەیەی باس دەكرێت ئێستا بە درێژایی 12
كیلومەتر لە ژێر دەستی ھێزی پێشمەرگەدایە.
راستە لە دوای 16 ئۆكتۆبەر بەشێكی خاكی كوردستان لەو ناوچەیە
داگیر كرا. بەڵام دیسان سەركەتوو نەبوون لەوەی تەواوی ناوچەكە تا دەگاتە سنووری
توركیا داگیر بكەن. بۆیە تەنانەت بەپێی دەستوری عيراقش ئەو ناوچانەی باسی لێوە
دەكرێت كە دەروازەكەی لێ بكرێتەوە، پێش 2003 لە ژیر كۆنترۆڵی ھەرێمدا بووە و
ناكەوێتە چوارچێوەی ناوچە ناكۆكەكان وھەرێم بەپێی دەستوور مافی تەواوی بەسەر ئەو
دەڤەرەدا ھەیە.
لێرەدا،
بێگومان ئەگەر و بژاردەكانی بەردەم توركیا بۆ كردنەوەی ئەو دەروازەیە خۆی لە چەند
خاڵێكدا دەبینیتەوە.
یەكەم؛ توركیا لە رێگەی
دانوستاندن و گفتوگۆ لەگەڵ ھەرێم و بەغدا و بە لێكتێگەیشتن لە نێوان ھەر سێ لایەن،
كار بۆ كردنەوەی ئەو دەروازەیە بكات.
دووه‌م؛ یان توركیا
و عیراق دووباوە ھەوڵدەدەن لە رێگەی بەكارھینانی ھێزی سەربازییەوە ئەم پرسە یەكلا
بكەنەوە. وەك ئاماژەمان پێكرد ئەم پیلانە لە دوای رووداوەكان 16 ئۆكتۆبەر شكستیان
ھینا و نازانرێت لە ئایندەشدا چی روو دەدات.
سێیه‌م؛ بژاردەش ئەوەیە كە توركیا ناوچە سنوورییەكانی نێوان ھەرێم
و روژۆئاوای كوردستان داگیر بكات. توركیا لەوانەیە پلانێكی ھەبێت كە ناوچە سنووریەكانی
روژئاوای كوردستان لە گەڵ ھەرێم و عيراق كونترۆڵ بكات لە رێگەی میلیشیا توندرەوەكانییەوە
بۆ ئەوەی بتوانێت ئەو دەروازەیە بكاتەوە. ھەرچەندە ئەم بژاردانە ئاسان نین. پێناچێت
بێ رەزامەندی ھەرێم ھیچ كام لە بژاردەكان سەر بگرن.
لێرەدا كومەڵێك پرسیاری گرنگ ھەن كە گرنگە
بووروژێنرین لەوانە؛
بۆچی
توركیا ئەوەندە جەخت لەسەر كردنەوەی ئەم دەروازە سنوورییە دەكاته‌وه؟
بۆچی توركیا ئەوەندەی پێ گرنگە ئەو دەروازە سنوورییە لە ژێر دەسەڵاتی
ھەرێمدا نەبێت و راستەخۆ توركیا بە بەشەكەی تری عێراقەوە گرێبدات؟
ئایا ھۆكارەكە تەنیا پەیوەندی بە پرسی سەپاندنی باجەوە ھەیە وەك ھەندێك
كەس باسی لێوە دەكەن یان نەخێر ئەجێندە و بەرنامەكەی سیاسی و ئاسایشی گەورەی لە
پشتەوەیە؟ ئەگەر ئەجێندە و بەرنامەی سیاسی لە پشتەوە نییە بۆچی ئەوكاتەی
كورد باسی ریفراندۆم و سەربەخۆی كرد، توركیا ئەم پلانەی خێراتر كردوە و
زیاتر پێداگری لەسەر دەكات؟ داخۆ دەمانەوێت بزانین ھۆكارەكانی راستەقینە پشت ئەم
ھەوڵانەی توركیا كامانەن بۆ كردنەوەی ئەو دەروازە سنوورییە؟ ئەگەر گریمان ئەو
دەروازەیە بكرێتەوە چ كاریگەریەكی لە سەر پێگەی ھەرێم دەكات لە رووی سیاسی و
ئابوورییەوە؟ ئایا ئەمە لە ماوەیەكی درێژخایەندا نابێتە ھۆی گۆشەگیری ھەرێم و كورد؟ ھەرێم دەبێت چۆن مامەڵە لەگەڵ ئەم ھەوڵه‌ی
توركیا وعیراق بكات؟
بێگومان زۆر ھۆكار لە پشت ئەم ھەوڵانەی توركیاوە ھەن
بۆ كردنەوەی ئەو دەروازەیە كە دەكرێت لەم خاڵانەی خوارەوەدا كورتی بكەینەوە.
یەكەم: یەكێك لە ھۆكارەكان
خۆی لە فاكتەری جیۆپۆلەتێكیدا دەبینێتەوە. ناوچەی ئیبراھیم خەلیك و پیشخابور و
سحێلا، ناوچەیەكی جیۆپۆلەتێكی زۆر گرنگە و دەكەونە سەر سنووری سێ دەوڵەتی عیراق،
توركیاو سوریا.
توركیا لە دوای
بەھاری عەرەبی لە سوریا و ئەنجامدانی ریفراندۆم لە كوردستان، ترسێكی گەورەی لێ
نیشتووە كە لەوانەیە ئەگەر ئێستاش نەبێت لە ئایندەدا بارودوخێكی وەھا بێتە پێشەوە
یان ئەگەر كورد بە ئاراستەی سەربەخۆ بوون بچێت، توركیا كە ھیچ سنوورێكی خاكی لەگەڵ
دەوڵەتانی عەرەبی نەمێنێت. بە تایبەت پێش ئوپەراسیۆنە سەربازییەكانی توركیا لە رۆژئاوا،
زۆربەی سنوورەكانی خاكی ئەو وڵاتە لە عیراق و سووریا لە لە ژێر كونتروڵی كوردا
بوون. بۆیە كاتێك توركیا دەستی كرد بە ئۆپەراسیونە سەربازییەكانی لە رۆژئاوای
كوردستان بەتایبەت لە عەفرین دواتریش لە گرێ سپی و سەرێ كانی یەكێك لە
ئامانجە گەورەكانی ئەوە بووە كە ئەو مەترسییەی توركیا ھەیەتی لە رووی
جیۆپۆلۆتیكییەوە برەوێنێتەوە.
توركیا لە رۆژئاوا تارادەیەك توانیەتی ئەو ئامانجە دەستەبەر
بكات لە ژێر ناوی شەڕی دژە تیرۆرەوە. بەڵام لە ھەرێمی كوردستان ئەمە بۆی نەچووتە
سەر. كەواتە سیاسەتی درێژخایەنی توركیا ئەوەیە بەھەر شێوەیەك بێت، ئەوەی لە
روژئاوای كوردستان كردووە لە ھەرێمش بكات. بۆ ئەوەی لە رووی جیۆپۆلیتیكیەوە زیانی
بەر نەكەوێت، یان وەك خۆیان دەڵێن لەلایەن كوردەوە دەوورە نەدرێت.
دووەم: توركیا
نەك ھەر دەیەوێت رێگە لەوە بگرێت لە ئایندەدا لە رووی جیۆپۆلیتیكیەوە زیان بكات،
بەڵكو یەكێكتر لەئامانجەكانی ئەوەیە كۆریدورێكی خاكی و ئاسایشی ھەبێت لەگەڵ
ھاوپەیمانەكانی لە عێراقدا بە تایبەت لەگەڵ توركمانەكان وعەرەبە سوونەكان.
توركیا دەیەوێت
ئەوەی لە سوریا بۆی چووه‌تە سەر لە عیراقیش بۆی بچێتە سەرو رێرەوێكی خاكی و
ئاسایشی ھەبێت. لێرەدا ئەگەر ئەو پیلانەی توركیا سەر بگرێت توركیا ھەم دەتوانێت
پێگەی توركمانەكان بەھێز بكات و ھەم دەتوانێت كاریگەری زیاتری لەسەر عەرەبە
سوونەكانی ھەبێت و یارمەتییان بدات لە عیراقدا و تەنانەت دەكرێت وەك كارتێكی گوشار
دژی ھەریم و تەنانەت دژی بەغداش بەكار بھێنێت. بە تایبەت لە ئەگەرێكی وەھادا
دەكرێت توركیا راستەوخۆ چەك و تەقەمەنی بداتە ھاوپەیمانەكانی وەك چۆن لە سوریا ئەم
كارە دەكات. ئەمەش كاریگەری راستەوخۆی دەبێت لە سەر لاواز كردنی پێگەی كورد
بەتایبەت لە ناوچە ناكۆكەكان و بەھێزكردنی زیاتر پێگەی توركمان وعەرەبەكان لەسەر
حسابی كورد.
سێیه‌م: توركیا زۆر
نیگەرانە كە ئێستا لە دوو بەشەی كوردستان دەروازەكان لە ژێر دەسەڵاتی كوردایە. بە
تایبەت لە رۆژئاوا و باشور. توركیا ئەمە بەھەرەشەیەكی راستەوخۆ دەزانێت بۆ سەر
ئاسایش و پێگەی خۆی. ھەرچەندە كورد ناكۆكی زۆریان لەگەڵ یەكتردا ھەیە، بەڵام
توركیا وای سەیر دەكات ئەگەر كوردەكان یەك بگرن یان پلانێك ھەبێت لەلایەن ئەمریكا
بۆ دروستكردنی دەوڵەتێكی كوردی لە ئایندەدا، زیانی گەورەی بۆ ئاسایشی نەتەوەی ئەو
وڵاتە دەبێت.
مەترسی ئەوەش ھەیە ئەم دوو بەشەی كوردستان یەك
بگرن. كەواتە ھەموو ھەوڵێكی توركیا ئەوەیە كوردەكان لە یەكتر داببرێت و سنووری سیمێاڵكا
كۆنترۆڵ بكات بۆ ئەوەی كوردەكان نەتوانن لە دوارۆژدا یارمەتی یەكتر بدەن.
خاڵێكی تریش ئەوەیە توركیا دەیەوێت رێگە لە ئەمریكا بگرێت كە
یارمەتییە سەربازییەكانی لەرێگەی ئەو دەروازەیەوە رەوانەی رۆژئاوای كوردستان بكات.
چوارەم: یەكێك لە خاڵە لاوازەكانی توركیا بەرانبەر ھەرێم
ئەوەیە كە توركیا ناچارە لە رێگەی ھەرێمەوە مامەڵە لەگەڵ عیراق بكات، بە تایبەت لە
رووی بازرگانییەوە. توركیا ھیچ رێگەیەكی تری نییە. ئەمەش دەستی توركیای گرتووە كە
گوشار لە سەر ھەرێم دروستبكات بە تایبەت كاتێك بیەوێت لە رووی سیاسیەوە مەرج
بەسەریدا بسەپێنێت. تەنانەت توركیا زۆرجار موراعاتی ھەرێمی كردوە و لە رووی
ئابوورییەوە سزای نەداوە. نەك لەبەر ئەوەی مەبەستی نەبوبێت ئەو كارە بكات. بەڵكو
لەبەر ئەوە بووە كە ئەگەر توركیا ئەو كارە بكات یان دەروازە سنوورییەكان دابخات زیانی
گەورە بە ئابووری توركیا دەكەوێت. چونكە ئەو كات دەبێت توركیا سنوورە
بازرگانییەكانی لە گەڵ ھەموو عیراق دابخات. بۆیە، ئەگەر دەروازەی ئاڤاكۆی بكاتەوە
ئەوكات توركیا دەستی كراوە دەبێت لە رێككەوتن لەگەڵ بەغدا تەنانەت ئەگەر لەسەر
حسابی ھەرێم بێت.
توركیا ئەوكات دەتوانێت لەسەر پرسی نەوت و گازی ھەرێم و كه‌ركوك
و چۆنیەتی ھەناردەكردنی ئاسانتر لەگەڵ بەغدا رێككەوێت، بێ ئەوەی پێویستی بە
رەزامەندی ھەرێم ھەبێت. تەنانەت دەكرێت رێرەوی چوونی نەوتی كەركوك بۆ توركیا بگۆڕێت
و لە رێگەی ئەو دەڤەرەوە ھەناردە بكات.
لێرەدا ئەگەر توركیا رێگەیەكی تری ھەناردەكردنی
نەوتی كەركوك بدۆزێتەوە، بێگومان ئەوكات زۆر بە ئاسانی دەتوانێت لەگەڵ بەغدا لەسەر
زۆر پرسی تر رێككەوتن بكات لەسەر حسابی ھەرێم. بە تایبەت ئەگەر پەیوەندی نێوان ھەر
دوو دەوڵەت ئاسایی ببێتەوە. لەلایەكی تریشەوە توركیا مەبەستیەتی ئاستی بازرگانی لەگەڵ
عیراق بەزر بكات بۆ 20 میلیار دۆلار.
توركیا نایەوێت داھاتی گومرگی ھەموو ئەو بازرگانییە لە ژێر
دەسەڵاتی ھەرێم بێت. ھەروەھا توركیا نیگەرانە لە وەرگرتنی دوو باج لە لایەن ھەرێم
و بەغداوە. لە گەڵ كردنەوەی ئەو دەروازەیە لە كۆڵ سەپاندنی دوو باجیش دەبێتەوە.
پێنجەم: گوشار دروستكردن لەسەر ھەرێم و لاوازكردنی پێگەكەی ئامانجەكی تری
توركیایە. توركیا ھیچ كات لەگەڵ ئەوە نییە پێگەی ئابووری ھەرێم بەھێز بێت تاكو ھیچ
كات ھەنگاو بەرەو سەربەخۆی نەھاویژێت. بۆیە توركیا ھەوڵدەدات ئەو داھاتەی دێتە ھەرێم
زۆر كەم بكات.
لەلایەكیتریشەوە،
بە كردنەوەی دەروازەی ئاڤاكۆ، توركیا زۆر بەئاسانی ھەم دەتوانێت دژی ھەرێم سیاسەت
بكات و ھەم لە كاتی پێویستدا گوشار لەسەری درووست بكات بۆ ئەوەی لە رووی سیاسیی
و ئەمنییەوە ھاوكاری توركیا بكات.
بۆ ئەم مەبەستەش كارت
و گوشاری ئابووری بەھێزترین ئەمرازی دەستی توركیا دەبێت بەرانبەر ھەرێم.
بێگومان بە كردنەوەی ئەو دەروازەیە توركیا دەستی
كراوە دەبیت لە وشكردنی سەرچاوە داراییەكانی ھەرێم یان ئابڵوقە خستنە سەری
یان رێگەگرتن لە چوونی نەوتی ھەرێم بۆ دەرەوە. چونكە ئەو كات توركیا بەدیلێكی تری
ھەیە بۆ مامەڵەی بازرگانی و نەوتی لەگەڵ بەغدا .
⃰شارەزا لە سیاسەتی دەره‌وەی ئەمریكا له ھەمبەر ڕۆژھەڵاتی
ناوەراست و پڕسی كورد