كورد، لە (فەزیلەت)ەوە تا (شكۆ) ئیبن روشد، چۆن باسی كوردی كردووە؟
12/16/2023 6:42:00 PM
ئارام قادر سابیر
یۆنانییەكان (هێلیناییەكان) لە نمونەی زمان و دەوڵەتشارەكانیان ڕەگەزپەرست بوون، تەنانەت هەوڵەكانی فراوانخوازی ئەسكەندەری مەكەدۆنی بۆ سەپاندنی زمان و كولتور و سیاسەتی هێلینایی بوو بەسەر ئەو ناوچانەی كە داگیری دەكردن، لە خۆرهەڵات و دەورو بەری مێدیترانە و شام، تەنانەت بنیاتنانی ئەسكەندەریە و دامەزراندنی فێرگەی زمان و هزری یۆنانی لە ناوچە جیاوازە داگیركراوەكان.
بەڵام بەركەوتنی كولتوری یۆنانی و خۆرهەڵاتی و ناوچەكانی تر، دۆخێكی جیاوازتری لەگەڵ خۆیدا هێنا كە لە پێشبینی ئەسكەندەر و یۆنانییەكاندا نەبوو، سەردەمی هێلینیستی و كەوتنی یۆنان و بوژانەوەی ڕۆمانییەكانی لێكەوتەوە. هەرچەندە ئایدیای ڕەگەزپەرستی كۆتایی نەهات تا دەگات بە مێژووی هاوچەرخ و بیرۆكەی یۆرۆسێنتریزم و بە پیرۆزكردنی مرۆڤی ئەوروپی و جەنگ و فاشیەت و نازیەت، ئەمە لای پان-فارسەكان و پان-توركەكان و زۆری تریش دەبینرێت.
لە چاخی كۆن و كلاسیكدا فەزیلەت (Virtue) پێگەیەكی گرنگی لە فەلسەفە و هزردا هەبووە، بێگومان یۆنانیەكان لەوەشدا ویستی ئەوەیان هەبووە فەزیلەت لە چێوەی فەلسەفە و دەوڵەتشارەكانیان پەیوەست بە مرۆڤ و دەروونی مرۆڤی هێلیناییەوە پێناسە بكەن.
هەرچەندە زۆر جار لە سەرچاوە مێژووییەكاندا باس لە ئازایەتیەكەی كراوە، وەك بەرەنگاربوونەوە و دۆخێكی جەنگاوەرانە، بۆ نمونە (زەینەفۆن). بەڵام (ئیبن ڕوشد)ی فەیلەسوفی مەزنی جیهانی ئیسلامی، وەك فەزیلەتی فەلسەفی لە ئازایەتی كورد دەڕوانێت و دەیگاتە ئارگیومێنت دژ بە پلاتۆن و ڕەگەزپەرستی یۆنانی، ئەویش لە كتێبی (الضروري في السياسة) دا لە بەشی هەشتەم و بڕگەی ژمارە (٢٦)دا ئاماژە بۆ ئەوە دەكات كە فەلسەفە تاپۆی یۆنانییەكان نییە كە بە سروشت داناییان پێ بەخشرابێت و ڕەخنە لە پلاتۆن دەگرێت، بە تایبەت لە پرسی فەزیلەت و حیكمەتی دەروونی، بۆ ئەمەش نمونەی (كورد) دێنێتەوە كە خەڵكانێكن خاوەن فەزیلەتی ئازایی-ن و یۆنانیش نین.
ئەمڕۆ زیاتر لە سەر چەمكی شكۆ و شكۆمەندی لە بواری دەستور و سیستم و ماف و دیموكراسی و بابەت و پرسە سیاسی و یاساییەكان لە ژیانی كۆمەڵگادا قسە دەكرێت، بە تایبەت پرسی شكۆ (Dignity) و شكۆمەندی مرۆڤ لە دەوڵەت و سیستم و كۆمەڵگەدا، تا ئەو ئاستەی لە فەلسەفەی سیاسیدا زیاتر شكۆمەندی دەخرێتە بەرباس وەك لە فەزیلەتە دەروونی و تاكەكەسییەكان.
بەڵام پرسیارەكە ئەمەیە: كاتێك كورد لە مێژوودا وەك ئازا و بە فەزیلەت ناوبراوە، ئایا لەمڕۆدا توانیویەتی فەزیلەتەكانی بگۆڕێت بۆ شكۆمەندی؟
ئایا توانی ئازایەتی بگۆڕێت بۆ ئازادی؟ بۆچی ئازایەتیەكی سروشتی لە بەستێنی بەرەنگاری و دەرەوەی مێژوودا هێشتەوە و نە لە دەوڵەت و نە لە سەرخۆبوون ڕیالیزەی نەكرد؟ یان بۆچی هەر لە نێوان (دان) و (ستان) دا گیری خواردووە؟ لە كاتێكدا شكۆ و ماف و ئازادی بابەتی پێدان و لێسەندن نین، بەڵكو بابەتی بەدیهێنانن، لەخۆدا-بەدیدەهێنرێن و تەحقیق و ڕیالیزە دەكرێن.
بۆ نمونە كورد ناوەندی دەسەڵات و دەستوری بۆ عێراق دروستكردووە و دەچێت داوای ماف و ئازادی و ڕیفراندۆمی لێدەكات، ئایا بۆچی لە كرۆكی ئازایەتییەوە بڕیاڕی شكۆمەندانە نادات؟ بۆچی دەبێت پێیوابێت ئازادی و ماف و شكۆمەندییەكان بە كڕوزانەوە و ژاوەژاوی میدیایی و دانوستان بەدەست دێن؟
بێگومان هەڵەیەكی كوشندەیە گەر لەم تێگەیشتنەدا بژین و بە بێ شكۆ و ئازایەتی هیچ وەرگرین یان بسەنین، بەڵكو دەبێ بەدیبێنین!
چونكە گەر بە گوێرەی فەلسەفەی (هێنری بێرگسۆن) بیربكەینەوە، ئازادی نە دەسەنرێت و نە دەدرێت، بەڵكو بەدیدەهێنرێت، هەنگاوی سەرەتاش ئەوەیە كە لە ناخی خۆمانەوە بەدیبهێنین. بەڵام ئەم دۆخ و ئەزمونەی حزب و دەسەڵاتی كوردی نەك نەیتوانی شكۆمەندی ئازادی بەدیبێنێت بەڵكو فەزیلەتی ئازایەتییەكەشی دوچاری ئیشكالییەت و گومان كرد!
