مەترسیەکانی سەر قەوارەی هەرێم
2/13/2023 9:58:00 PM
ئومێد خدر
هەرێمی کوردستان لەئێستادا
وەکو قەوارە لەبەردەم چەند ئاڵنگاریەکی جدی دایە کەپێویستە دەسەڵاتدارانی هەرێمی
کوردستان بەجدی کاری لەسەر بکەن و کاری لەپێشینەیان چارەسەکردنی ئەم کێشەو ئاڵنگاریانە
بێت کە ڕوو بەڕووی هەرێمی کوردستان دەبێتەوە، وەکو پەرتەوازەی و لێکترازانی نێوماڵی
کوردو حیزبە سیاسیەکان ،بەدامەزراوەینەکردنی
دام و دەزگاکانی هەرێمی کوردستان. یەکنەخستنی هێزی پێشمەرگەو نەبوونی هێزی سەربازی
نیشتیمانی و ملنەدان و جێبەجێنەکردنی پرەنسیپ و عناسرەکانی دیموکراسیەت لەهەرێم و
چارەسەرنەکردنی کێشە هەڵواسراوەکانی نێوان هەولێروبەغدا.
نەبوونی دەسەڵاتێکی فعلی و فعال کەهەڵسێت بەچاودێری
و دانانی یاسا، نەمان و نەبوونی ئینتیمای نیشتیمانی ونەتەوەیی و بەدبینی و قێزەون
بوونی حزبایەتی نەمانی سیقەو متمانە لەبەینی خەڵک و دەسەڵاتداران وەنەبوونی دەسەڵاتێکی
نیشتیمانی وحکومەت و ئیدارەیەکی یەکگرتوو، هۆشداریدانی هێزە نێودەوڵەتیەکان بەدەسەڵاتدارانی
هەرێم لەسەر پرسی دواکەوتنی هەڵبژاردن و ئەنجامنەدانی هەڵبژاردن وەبڕوا نەبوون بەئەنجامدانی
هەڵبژاردن وەکو پرەنسیپێکی دیموکراسی و ڕێکاری نوێبوونەوەی نوێنەرانی خەڵک بۆ دەسەڵات،
پاشەکشەکردنی ئاستی مەعریفی و ڕۆشنبیری و ئاستی هۆشیاری سیاسی کادرو سەرکردایەتی
حزبەکان خۆ بەدوور گرتنی خەڵکی بەئاگاو هۆشیار خاوەن ڕۆشنبیری سیاسی و ئەکادیمیست
خاوەن سوقلەکانی ناو کۆمەڵگا لەکایەی سیاسی و حوکمڕانی و کاری حزبایەتی و هاتنەپێشەوەی
خەڵکی مۆبۆکراسی و پۆپۆلیست.
هەموو ئەوانە مەترسی جدین لەسەر قەوارەی هەرێمی
کوردستان. لەسەرووی هەموو ئەوانەوە مەترسی گۆڕینی دیموگرافیای هەرێمی کوردستان مەترسیدارترین
هەڕەشەیە بۆ سەر قەوارەی هەرێمی کوردستان و ئایندەی هەرێمی کوردستان ئەویش هاتن ونیشتەجێبوونی ئەو عەرەبانەیە کەلەناوەڕاست و باشوری عێڕاق دێنە هەرێمی
کوردستان لەهەمانکاتدا ڕێژەی زیادبوونی خێزان
لەهەرێمی کوردستان ڕوو لەکەمیە.
بۆ نمونە ساڵی ١٩٦٥ دانیشتوانی هەرێمی کوردستان
لە١١٠٣٪دانیشتوانی عێڕاقی پێک هێناوە ، ساڵی ١٩٨٧ دانیشتوانی هەرێمی کوردستان ١٢.٣٪ دانیشتوانی عێڕاقی پێک هێناوە، ساڵی ٢٠١٤ دانیشتوانی هەرێمی کوردستان
لە ١٤.٨٪ کۆی دانیشتوانی عێڕاقی پێک هێناوە، ساڵی ٢٠٢٢ ڕێژەی دانیشتوانی هەرێمی
کوردستان لەعێڕاق ١٥.٢٪ بووە، بەڵام هەر ئەو ڕێژەیە لەساڵی ٢٠٢٣ کەم دەبێتەوە بۆ
١٤.٨٪ لەبەرامبەردا ڕۆژ بەڕۆژ و ساڵ بەساڵ
ڕێژەی دانیشتوانی عەرەب لەعێڕاق و هەرێمی کوردستان بەرزدەبێتەوە.قەوارەی خێزان لەهەرێمی
کوردستان بەردەوام لەکەمبووندایە ساڵی ١٩٨٧قەوارەی خێزان ٦.٢بووە، بەڵام دوای سی و
سێ ساڵ لەساڵی ٢٠٢٠.قەوارەی خێزان لەهەرێمی کوردستان ٣.١ئەمەش ئاماژەیەکی مەترسیدارە
بۆ کۆمەڵگای کوردی لەهەرێمی کوردستان لەڕووی ژمارەی دانیشتوانەوە، چونکە پەیوەندیدارە
بەڕێژەی بەپیتیتی خێزان .
کورد ڕێژەی وەچەنانەوەی کەمە لەبەرامبەردا عەرەب بایەخ بەگرنگی وەچەنانەوەی زۆر دەدات
بەردەوامیش بەرەو هەرێمی کوردستان دێن . ژمارەی ئاوارە لەهەرێمی کوردستان بەپێی ڕاپۆرتی
ژمارە 7ی ئابی ٢٠٢١وەزارەتی ناوخۆی هەرێم ٩٢٦٫.١٨ کەسن لە ٢٦ کەمپدا دەژین : ٨٦ ٪
لەهەولێرو دهۆکن، لە٪٤١ تەنیا لەهەولێرن. ڕێژەی ئاوارەو پەنابەری عەرەب لە ١٤٪ دانیشتوانی
هەرێم پێک دەهێنن ئەمە جگە لەو عەرەبانەی
کەبەکارتی نیشتەجێبوون لە هەرێمی کوردستان دەژین. وەعەرەب بەسروشتی خۆی وایە لەهەر
شوێنێک بەهەر بیانویەک داڵدەرابن نەگەڕاونەتەوە شوێنی پێشوویان وزێدی خۆیان ،بۆیە
پێش بینی دەکرێت زۆربەی زۆری ئەو عەرەبانەی هاتونەتە هەرێمی کوردستان بەسیفەتی
ئاوارە نەگەڕێنەوە شارەکانی خۆیان کەلەخوارو باشوری عێراق و بەغداو موسڵ و ئەنبارو
دیالەوە هاتوون.
هەروەها ئەو عەرەبانەی
کە بەکارتی نیشتەجێبوون وەکو هاوڵاتی نیشتەجێبوون
ماونەتەوە و لەهەرێم نیشتەجێن١.٠٣٥٠٠٠(ملیۆنێک وسی و پێنج هەزارە) لەوژمارەیە نزیکەی
٦٠٠٠٠٠(شەش سەد هەزاریان لەهەولێر دەژین.کەنزیکەی لە ٢٨٪ هاوڵاتیانی هەولێر پێک دەهێنن.
لەشاری دهۆکیش هاوڵاتیانی عەرەب لە ١٥٪ دانیشتوانی شارەکە پێک دەهێنن و لەسلێمانیش
نزیکەی ٨٪ دانیشتوانی شارەکە پێک دەهێنن. ئەم ئامارانە مەترسی جدی گەورە لەسەر ئایندەی
سیاسی هەرێمی کوردستان و ئەمنی قەومی هەرێمی
کوردستان دروست دەکەن بەتایبەت بۆ ئێمەی کورد کەلەعێڕاق دا نەتەوەی دووەمین و تەجروبەی
پێشتر هەیە کە بەپلان بەشێکی گەورەی کوردستان تەعریب کراوە.دوور نیە چەند ساڵێکی
تر عەرەب و تورکمانەکانی دانیشتووی هەرێمی کوردستان داوای کورسی بکەن لەئەنجومەنی
پارێزگاکانی هەرێمی کوردستان و پەرلەمان وە بۆ دوورمەودا دەبنە هەڕەشەی جدی لەسەر
گۆڕینی دێمۆگرافیای هەرێمی کوردستان هەروەکو چۆن کەرکوک و ناوچە کوردیەکانی تری دەرەوەی
ئیدارەی هەرێم پەنجا ساڵ پێش ئێستا تێیدا عەرەب کەمینە بووە ، بەڵام ئێستا داوای ڕاپرسی
دەکەن لەسەر ئەوەی ئایا ئەم ناوچانە کوردستانن یاخود سەر بەحکومەتی عێڕاقن ، هیچ میللەتێکیش
لەمێژوو و ئێستاشدا نەبووە کە سەرکردەو دەستەبژێری سیاسی ئەوەندەی دەسەڵاتدارانی هەرێمی
کوردستان بێباکانە مامەڵە لەگەڵ خاک و وڵاتی خۆیان بکەن و تەسلیمی دوژمن و نەیارانی
بکەن بەئاسانی.
هەموو ئەمانە مەترسی
جدی و فعلین لەسەر قەوارەی هەرێمی کوردستان ئەگەر دەسەڵاتدارانی هەرێم بەزوویی نەهێننەوە
هۆش خۆیان بڕیاری ڕادیکاڵانە نەدەن دەربارەی هەموو ئەو کەیسانەی کەباسمان کردن ، قەوارەی
هەرێمی کوردستان چیتر ناتوانێ بژیت و درێژە بەتەمەنی بدات هەروەکو چۆن ئەڤغانستان
لەماوەی هەفتەیەکدا تەواوی هێزە نێودەوڵەتیەکان و هاوپەیمانە ئەوروپی و ئەمریکایەکان
پشتیان تێکردن ! ئەمەش دوای ئەوە هات کە ئەفغانیەکان نەیانتوانی دوای بیست ساڵ لەدەرفەت
پێدان حکومەت و سیستەمێکی سیاسی و ئیدارەیەکی تەندروست بنیاد بنێن.ئەوە ڕایەی کەپێی
وایە هەرێم وەکو قەوارە بەو شێوازە ئیدارەدن و حوکمڕانیە بەردەوام دەبێت ڕایەکی تۆباویەو
وەک دەڵێن لەگوێی گادا خەوتووە.