ململانێی نێوان ئێران و تورکیا و بۆردومانی سەیرانگاکان
7/22/2022 9:41:00 AM
بەختیار شارەزووری و سەرکەوتی جیهاز
تورکیا و ئێران
بە درێژایی مێژوو دوو زلهێزی ناوچەیی بون و پەیوەندییەکانیان پڕە لە بەریەککەوتن و
ڕێککەوتن و خوێن و جەنگ ، بۆ دەرەوەی هەر یەک لەم وڵاتانە پڕە لە فراوانخوازی و
داگیرکاری تا ئەو ئاستەی (کارت بە کارت) ی نەتەوەکانی تر و خاک ئاو و نەوت و غاز لە
نێوانیاندا هەیە ، دەکرێ لە کۆبونەوەی ئەستانەوە تا کۆبونەوەی تارانی سێ قۆڵی
(تورکیا و ئێران و ڕوسیا) خاڵی هاوبەش و خاڵی دژبەیەکیان بخوێنرێتەوە و پاشان کاریگەری
وڵاتانی زلهێزی جیهانی لەسەر چیەتی و چۆنیەتی پەیوەندیەکانی نێوان ئەنقەرە وتاران
، بەڵام لە هاوکێشەی ماتماتیکی پەیوەندییەکانی نێوان تورکیا و ئێران خاڵی کۆکەرەوە
و هاوبەرژەوەندییان گەورەترە لە خاڵی ناکۆکیان ، بە خاڵبەندی قسەیەکی سەرەتایی لەسەر
ئەم کەیسانە دەکەین و سەرەتا لە بۆردومانی سەیرانگاکانەوە دەست پێ دەکەین :
١-بۆچی تورکیا بۆردومانی سەیرانگاکان دەکات.
بەهای دراو ڕۆڵێکی
گرنگی هەیە بۆ بەراوردکردنی ئاستی بژێوی هەر وڵاتێک بە تایبەت دراوسێ بێ و ڕێگای
گواستنەوەی شمەک کەمتری تێ بچێ ، لە ئێستادا بەهای دراوی عێراقی لە ئاست بەهای
دراوی تورکی و ئێرانی بەرزە ، بە هۆی گەمارۆکانی سەر تورکیا و ئێران یەکێ لە هۆکارە گرنگەکانی ڕوبەڕوی بونەوەی ئەم
گەمارۆیانە بۆ تورکیا و ئێران کەرتی گەشتیاریە ، کە دەزانین هەردو وڵات ساڵانە گەشتیارێکی
بێ شومار لە عێراقەوە ڕودەکەنە تورکیا و ئێران ، جا ئیتر گەشتەکان دینی بێ یان گەشتی
تەرفیهی یان بازرگانی گرنگە پارە بچێتە ئەو وڵاتانەوە ، هەم هەلی کار زیاد دەکا هەم
پارەیەکی زۆر دەچێتە ئەم دوو وڵاتەوە ، بۆ ئێران گەشت و گوزاری شیعی لە عێراقەوە بۆ
ئێران زۆرە ، واتا لە کۆی عێراق بە کوردستانیشەوە گەشتەکان بۆ ئێران زۆرترە لە
تورکیا ، وە لە ڕویەکی ترەوە بە هۆی وەرزی گەرما و پێشکەوتنێکی کەمی گەشتیاری و ئاسایش
و ئارامی کوردستانەوە ناوەڕاست و خواروی عێراق گەشت بۆ کوردستان دەکەن ، کە
کوردستان بە باخچەی ماڵی عێراق ناوزەند دەکرێت ، ئەمە دەبێتە هۆی ئەوەی گەشتار لەبری
ئەوەی ڕوو لە تورکیا بکەن ڕوو لە کوردستان دەکەن ، بەڵام بۆ ئێران کاریگەریەکی ئەوتۆی
نابێ چونکە زۆرینەی عێراق شیعەن و زۆرترین عێراقی بۆ گەشت ڕوو لە ئێران دەکەن ، ئا
لێرەوە تورکیا بۆ ئەوەی ئارامی شوێنە گەشتیارییەکان نەهێڵێ بە پلان بۆردومانی ناوچە
گەشتیارییەکان دەکات ، بەڵام پلانەکەی لە زەرەری خوێدا شکایەوە و عێراقیەکان بەپەرچدانەوەیەکی
توندیان هەبو نوسینگەکانی فیزای تورکیان سوتاند ، ئەگەر پێشتر کەمێک گەشت هەبوبێ بۆ
ناوچە گەشتیارییەکانی تورکیا ئەوا ئەوەش نامێنێ و پلانەکەی تورکیا فەشەلی هێنا بە
ئازایەتی خەڵک نەک دەستەڵات چونکە ئەوانەی لە حکومڕانیدان جگە لە درۆی ڕەشی سەر
کاغەزی سپی هیچی تر ناکات بە کوتلەی سەدرییەکانیشەوە ، ئەگەر پێشتر بە بیانوی پەکەکە
بۆردمانی کردبێ لە ناوچە شاخاوییەکان ، ئەوا ئەمجارە ناتوانێ ئەو کارتەش بەکار بهێنێ
، لە بەرامبەردا چین و ئێران و ڕوس هەندێ گڵۆپی سەوزیان بۆ تورکیا هەڵکردوە ئەگەر
چی سیناریۆکانیان لە ململانێکانیاندا لە نێوان تاران و ئەنقەرەدا بەردەوامی هەیە.
٢-لە کۆبونەوەی ئەستانەوە بۆ کۆبونەوەی
تاران.
کۆبونەوەی سێ قۆڵی
(ئێران و تورکیا و ڕوسیا ) چەند مەلەفێک لە خۆی دەگرێ کە هەمو مەلەفەکان پەیوەندیان
بە جەنگ و ململانێی وڵاتانی زلهێزەوە هەیە لەسەر غاز و نەوت ، واتا بە پلەی سەرەکی
نەوت و غازە ، دوای زیندوبونەوەی ڕوس و بەهێزبونی بەرەی (چین+ڕوسیا+ئێران) و ڕێگەی
ئاورشمی و ٦٥ وڵاتی سەرنەخشەی (یەک پشتێن و یەک ڕێگا) گوشارێکی گەورە لەسەر تورکیایە
کە لە دوای جەنگی ڕوس و ئوکراین تورکیا ناچار بکرێ کە لە نێوان ناتۆ و ئاورشیمی خۆی
یەک لا بکاتەوە ، کە تورکیا ئەندامێکی بەهێزی ناتۆیە ، هەر جەنگێک ڕوو بدات پێش هەمو
وڵاتانی ناتۆ تورکیا دەبێتە قوربانی و سەکۆی بەریەککەوتنی وڵاتانی ناوچەکە ، ئەمریکا
و ناتۆش لە ئۆراسیا لە پاشەکشەیەکی قورسدایە بۆیە ناتۆ و ئەمریکا تا ئاستێک گڵۆپی
سەوزیان بۆ تورکیا هەڵکردوە و دۆخی گشتی تورکیا دەخوێننەوە نایانەوێ وەک پێگەیەکی
گرنگ لەدەستی بدەن و تورکیاش دۆخە گشتیەکە دەزانێ و یاری لەسەر پەتی هەردوو جەمسەرەکە
دەکات ، ئەگەر چی هاتنی بایدن کەمێک ململانێکان قوڵتر دەکاتەوە بە تایبەت لە دۆسیەی
غاز و نەوتدا ، بۆیە بەرەی (ڕوسی ، چینی ، ئێران ) گوشاری هەمە لایەنە دەخەنە سەر
تورکیا .
٣-تورکیا و ئێران و دابەشکاری لە کۆبونەوەی
ئەستانەوە تاکۆبونەوەی تارانی ئێستا.
ئێران ئەختەبوتی
ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستە لە بەرامبەردا قرشی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست تورکیایە کە هەژمونیان
بەسەر زۆرێک لە نەتەوە و وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستەوە هەیە ، لەم نێوەدەدا (
کارت بە کارت )هەیە سوریا بۆ تورکیا و عێراق بۆ ئێران ، ئەم دابەشکاریە لەسەر ئاستی
سنور بوە وە بە لەبەرچاوگرتنی هەندێ بەرژەوەندی یەکتر ، ئێستە بە پێی ڕێککەوتنەکانی
نێوان تورکیا و ئێران کە ڕەگێکی مێژوی هەیە (ئەرزڕۆم ، ئەماسیە ، زەهاو ) تورکیا دەیەوێت
بە هەمان پێگە و دەستەڵاتی ئێران لە عێراقدا هەمان پێگە و دەستەڵاتی هەبێ لە سوریادا
، بەڵام بە هۆی بونی ئەمریکا لە سوریا ناتوانێ هەمان ڕۆڵی هەبێ بە وێنەی ئێران لە
عێراق بە تایبەت ئێران توانی پاشەکشە بە ئەمریکا بکات لە عێراقدا بەڵام تورکیا نەیتوانی
لە سوریا ئەوە بکات ، ئەگەر چی دۆخی سوریا و عێراق تا ئاستێک جیاوازە ، هەر بۆیە کۆبونەوەی
سێ قۆڵی تاران کە درێژکراوەی ئەستانەیە تورکیا داوا لە ڕوس و ئێران دەکات کە بە پێی
ڕێککەوتنەکانیان لە سوریا هاوکاری بکەن .
لە گشتدا لە نێوان
تورکیا و ئێران هەم ململانێ هەیە ، هەم ڕێککەوتنیش کە بە پێی دۆسیەکان دەگۆڕێ ، هەندێ
دۆسیە هاوبەرژەوەندین ، لە هەندێ دۆسیەدا ململانێیان هەیە ، بەڵام لە دواجاردا بەرژەوەندییەکانیان
زۆر گەورەترە لە ناکۆکیەکانیان.