سلێمانی لە گۆیژەوە دیارە
6/8/2024 10:24:00 PM
نەوزاد جەمال
ناوەکانی 'گۆیژە،
ئەزمڕ و هەزارمێرد و بەرانان و گڵەزەردە و پیرەمەگرون' و هتد... بەشێکن لە مێژوو. بەشێکن
لە زمان و هێمان لە بیرکردنەوەی ئەدەبی و شیعری و هونەری گۆرانی و بەرخۆدان. دانیشتوان
و "خەڵکی رەسەنی شارەکە" تەنها دڵیان بەوە خۆش نییە کە سلێمانی شاری
ئەدەب و شیعرە. بەڵکو جوانی شارەکە بۆ شاخەکانی دەوروبەرییەوە دەگەڕێتەوە. مێژووی
شاخەکانی دەوروبەری، لە مێژووی ئاوەدانکردنەوەی شارەکە کۆنترە.
ئەگەر کەمێک بیربکەینەوە، دەزانین هەڵمەتی وێرانکردنی
سروشت و مێژووی سلێمانی لە دوای راپەڕینەوە بەجۆرێک درێژەدانە بە قۆناغێکتر کە بەناوی
پرۆژەوە لە دووهەزارەکانەوە تێکدانی سیستماتیک دەستیپێکرد.
بیرم دێتەوە
کە( ٣٠/١٢/٢٠٠٧) وتارێکم بە ناوی 'شاری بێ مێژوو-سلێمانی- لە رۆژنامەی 'رۆژنامە' بڵاوکردەوە
و باسی رووخاندنی گەڕەکەدێرینەکانی سلێمانیم کردبوو کە چۆن خەریکە سلێمانی دەبێتە شارێکی
بێ مێژوو.
ئێستاش شاخەکانی
بە پاساوی پەرەپێدان و وەبەرهێنان چیمەنتۆڕێژ دەکرێن! ئەوەی ئەمە پێشێلکارییە
دەکات، ناوی "کۆمپانیا"یە کە لە ڕێی "کارتێلەکانی"یەوە خۆی
خزاندۆتە نێو هەموو ئۆرگان و دامەزراوەکانەوە. بە پاساوی ئەوەی شاخەکە رووتەنییە و
لەپێناو پێشخستن و برەودان بە سەرمایەگوزاری و وەبەرهێنان(گیرفانهێنان)ەوە، خۆڵ
ئەکرێتە چاومانەوە.
ئەگەرچی 'شار'
ئەبێ میترۆپۆل- ئامێزی خەڵکانی جیاوازبێت، بەڵام ئەوانەی لەگەڵ دیمەن و مێژووی خۆڕاگری
شارەکەدا گەورەنەبوون، بزرکردنی سیمادێرینەکانی بەلایانەوە ئاسانە. ئەوانەی لە
قۆناغیکدا بە هەر هۆکارێک بێت هاتوونەتە ناوییەوە، مێژوو و ناسنامەی دێرینی شاریان
بەلاوە گرنگ نییە.
وێرانکردنی
شوێنەوارە دێرینەکانی، گۆڕینی دیمۆگرافیا و تۆبۆگرافیاکەی بۆ ئەوانە جگەلە
پرۆژەیەکی قازانجهێن هیچتر نییە. لەوانەشەیە بڵێن؛ ئاوەدانکردنەوە و کەرتی
بیناسازی پرۆژەیەکی مۆدیرنە. پێشکەوتنی شارەکان دیاردەیەکە رێی لێناگیرێت.
بەڵام،
ئەوە "بەربەریەتی مۆدیرنە"یە کاتێ کەژوکێو و دارستان خاپوردەکرێن، زیندەوەرە
بینراو نەبینراوەکان جینۆسایددەکرێن. بردن و قۆرخکردنی بەناوی ئاوەدانییەوە، بەشێکە لە بیرۆکەی داگیرکار-کۆلۆنیالی.
وەکچۆن بیرمەندێکی وەک 'جۆن
لۆک' بە بیانووی هەر کەسێ رووبەرێکی نەکێڵراو ئاوەدان بکاتەوە، مافی خاوەندارێتیشی
هەیە، کۆلۆنیالیزمی "مرۆڤی سپی پیست" لە کوشتوبڕی دانیشتوانە رەسەنەکەی
ئەمریکا پاساودایەوە.
ئەوترێ بە
'رێنمایی و قانون' پرۆژەکە مۆڵەتی پێدراوە! هەزارەها ستەم و ناهەقی و پیشێلکاری
لەسەرتاسەری جیهان و مێژووی ئێمەدا بە قانونی کراون. تا ئێستاش دادوەریی و قانون لێکجیاناکەینەوە!
نازیزم و بەعس، دەیان بڕیاری کوشتوبڕکردنیان بە قانونی دەکرد. تاخوا حەزکات بێدادیی
و ناهەقی بوو.
ئایا راستیان
ووتووە؛ قانون بۆ پارێزگاریکردنە لە دزەکان و رەوایەتیدانە بەتاڵانی؟ پێویستە
قانونی و شەرعزانەکان روونی بکەنەوە؛ ئاخۆ ئەم دەستدرێژیکردنە سەر سروشت، لە
حەدیسی بوخارییەوە "هەر کەس زەویەکی ئاوەدانکردەوە کە هیکەس نەبوو، مافی
خۆیەت" ئیلهامی وەرگرتووە؟
شاخەکان
موڵکی گشتین و مافی مەعنەوی و خەسڵەتی تایبەتیان هەیە. ئەو پرۆژانەی کە ناوییان وەبەرهێنان و گەشەپیدانە،
دەچنەوەسەر پرۆژە زۆرەملییەکانی بەعس. پلانی راگواستنی گوندەکان بۆ ناو شارەزۆرملێیەکان،
بە ئامانجی توانەوە-ئەسیمیلەیشن- بوو. هەروەها، لە پێناو کۆنترۆڵکردنی شارەکاندا
بوو.
ئەمڕۆ
مۆدێلک لە شار پەرەپێدەدرێت کە بە دیوار و باڵەخانە تەنراوە. لە ناوەوە بە کامێرای
چاودێریی شەقام و کۆڵانەکان داڕێژراوە. بەبێ وەرگرتنی رای هاوڵاتیان و تایبەتمەندییان
بپارێزرێت، دروستکراون. کامێراکانی چاودێریی، جگەلە لە زاڵبوونی بیرۆکەی سزادانی
هاوڵاتی هیچتر نیین.
لەبنەڕەتدا
ئەم کارانە پێشلکردنی بیرۆکەی شارە. شار/شوێن تەنها لە جوگرافیادا نییە، بەڵکو لە خەیاڵداندایە.
لە خەونەکانیشماندا، لە نێو پانتایی و شوێنێکی شارەکەداین. لە جوانناسی شوێن'ی
گاستۆن باشلاردا، شوێن ماڵی ئێمەیە. ماڵی خەیاڵ و ئەندێشەکانمانە. یادەروەریش
بریتیە لە گەڕانەوە بۆ شوێن وەک شار و گەرەک و مال و کۆڵان و هتد...
شوێن ئێمە لەخۆ دەگرێت و خەیاڵدان
و ئەندێشەکانیش جێگۆڕکێ بە شوێنەکان دەکەن. بەهای ئیستاتیکی شوێن/شار، لەوەدایە کە
خەیاڵ و ئەندێشەمان بۆلای خۆی ببات. شوێن هەر تەنها رەهەندە ئەندازەییەکەی شارسازی
ناگرێتەوە.
چوون بۆ گویژە و ئەزمڕ لە وەرزی
بەفرباریندا، بەشێکە لە خەیاڵکردی شارنشین و سەردانیکەرانی. بەیادکردنەوەی ئەو شوێنە
لە خەیاڵماندا، دەبێتە بەشێکی دانەبڕاوە لە کۆیادەوەری و تاکیادەوەریی. شوێن لە
یادگە و خەیاڵداندا، جۆرێکە لە هەستی متمانەپێکردن. هەر کاتێ متمانە بەو جێەیە
نەما، هەستکردن بە ماڵی خۆڕسکمان لە دەستدەدەین.
تێکدانی سروشتی سلێمانی، وێرانکردنی
متمانە و هەستی پەیوەستبوونە. بەردەوام، دانیشتوان لە رێی شاخەکانییەوە، پەیوەستبوونیان
بەشارەکەوە بیردەکەوێتەوە. هەمیشە کارلێکی نێوان خەیاڵ و شوێن، پەیوەستی دەهێنێتە ئاراوە.
پەیوەستبوونیش بە مێژوو و ئێستا و داهاتووەوە گرێدراوە.
بەڕای
'فۆیەرباخ' مێژوو پەیوەستە بە هەبوونی شارەوە و دواکەوتنی مێژووش بەندە بە دواکەوتنی
شارەوە. هەر بۆیە: تەنها شارەکان مێژوو دادەهێن. بەڵام، لای ئێمە 'شار' بریتیە لە باڵەخانە بەرزەکان، مارکێت و
مۆڵی بازرگانی. شار بەبێ سروشت و بەبێ ژیار و کولتور و فەرهەنگ، لە گۆڕستان ئەچێت.
ئیتر، کاتێک
شار دەخرێتە دەستی بازرگارنەوە، تەنها وەک کاڵایەکی قازانج ویست ئاڵوێری پێوە دەکات.