فاكـتـەری شــكسـتـــهـێــنـانـی بزوتــنــەوەكــانــی كـــوردسـتــان
8/20/2020 12:16:00 PM
ئەحمەد هەورامی
گەلێك مێژووی لێڵ بێت
بێگومان ئایندەی پەنهانە
مێژووی هیچ نەتەوەیەك بە ئەندازەی نەتەوەی كورد دووبەرەكی و بێگانە پەرستی تێدا نەبووە. وەكو سەركردەكانی كورد لەشكری بیانی داگیركەری وڵاتەكەیان پەلكێش كردبێ بۆناو خاكی وڵاتەكەیان و شانازیان بە سوپای داگیركەری نیشتمانەكەیانەوە كردبێ بۆ لێدانی نەیارەكانی خۆیان. ئەم خەیانەت و بێ هەڵوێستییە لەسەرانی كوردا ڕوویداوە تا ئەمڕۆش بەردەوامە.
بەرایی پەیوەندی كورد و عوسمانیەكان دەگەڕێتەوە بۆ سەرەتاكانی سەدەی شانزە، كە لەو كاتەدا گشت میرنشینەكانی كوردستان لە جەنگی هەمیشەیدا بوون دژ بە شاكانی فارس. كە دەیان ویست دەستیان بەسەردا بگرن و بیانخەنە سەر خاكی خۆیان.
ساڵی (1514) بە یەكگرتنی میرەكانی كورد لەگەڵ سوڵتان سەلیمی عوسمانی دژ بە لەشكری شای ئیسماعیلی سەفەوی لە جەنگی جالدیران (باكوری كوردستان) بەرانبەر هێزەكانی سوڵتان شكستی هێنا. سەركردەكانی كورد بوونە هۆی سەركەوتنی سوڵتان سەلیم بەسەر شاە ئیسماعیلدا بەهۆی ئەو هەڵوێستە هەڵەی شاە بەرانبەر سەرانی كورد كردی. ئەو بەروارەش بە یەكەمین سەرەتای دابەش كردنی كوردستان دەژمێرێت لەنێوان ئیمپڕاتۆریەتی عوسمانی و ئێراندا. ڕاپەڕین و بزوتنەوەكانی كوردستان...
كـــوردسـتــانـی تــوركــــیــــــا
لەسەدەی نۆزدەهەمدا، بابی عالی كەوتە دەست تێوەردان لەكاروباری ناوخۆی كوردەكانەوە، بەوە تایبەتمەندیەكانی فیوداڵی كوردی كەوتە بەر مەترسی بۆیە ڕاپەڕین دەستی پێكرد.
بەدرخان لە ساڵی (1821) دەسەڵاتی گرتە دەست تا كۆتایی ساڵی (1846) دەستی بەسەر گشت كوردستانی عوسمانیدا گرت، شەڕ لەنێوان عوسمان پاشای لەنگ و سوپای بەدرخان هەڵگیرسا. بە فیتی سوڵتان كەوتنە هاندانی خێڵە فەلەكانی كوردستان دژی بەدرخان، شەڕ ماوەی سێ ساڵی خایاند تا كۆتایی هاوینی ساڵی (1827)دا لەنگ توانی یەزدانشێر برازای بەدرخان (فەرماندەی باڵی ڕۆژهەڵاتی هێزەكەی كورد) یان لێ هەڵگێڕایەوە، بەدرخان تا لەتوانایدا بوو بەرگری كرد و سەرئەنجام خۆی بەدەستەوەدا، لەگەڵ دامودەستەكەی ئاوارەی (ڤارنا لە بولگارستان) كران، پاشان لەوێوە هەڵیان دا بۆ (كاندیا لە دورگەی كریت) لەوێشەوە گوێزرایەوە بۆ شام تا ساڵی (1868) لەوێ گیانی سپارد.
دەسەڵاتی عوسمانی یەزداشێری كرد بە پارێزگای هەكاری و لە ساڵی (1849) بابی عالی (شەریف بەگی) میری بەدلیسی گواستەوە بۆ ئەستەنبوڵ، بەم شێوەیە عوسمانیەكان میرنشینە سەربەخۆكانیان خستە ژێر دەسەڵاتی خۆیانەوە.
یەزدانشێر توانی لەشكرێكی بەهێز پێكەوە بنێت و دوای چەند مانگێك ناوچەیەكی فراوانی نێوان (بەغدا و گۆمی وان) بخاتە ژێر دەسەڵاتی خۆیەوە.
لە كۆتایی ساڵی 1855 دا نەمرود رەسام كە یەكێك لە مژدەبەرانی بەریتانیا بوو لە موسلەوە بە پارە و دیاریەكی زۆرەوە هاتە لای سەركردایەتی گشتی بزوتنەوەكە وەك ناوبژی كەر پەسەندی بكەن، هەوڵەكانی رەسام كاری كردە سەرۆك خێڵەكان و دیاری پێ بەخشین، یەزدانشێری بێ ئاگا لە دبلوماسیەت لەگەڵ رەسامی مژدەبەر چوون بۆ ئەستەنبوڵ و لەژێر چاودێری ئینگلیز قسە لەگەڵ نمایندەكان بكەن، بەڵام هەر گەیشتنیان بۆ ئەستەنبوڵ یەزدانشێریان گرت و خستیانە زیندانەوە و لەشكرەكەشی بەو كێوانەوە بەدەست خەڕۆ و بێ سەركردە مانەوە تا سەر ئەنجام بڵاوەیان لێكرد.
لێرەدا دەرئەكەوێت كە مێژووی كورد هەمیشە بە خراپترین شێوە خۆی دووبارە دەكاتەوە، چونكە سەرانی نەتەوەی كورد پەند لە مێژووی لە خوێن هەڵكشراوی دووبەرەكی و ناپاكی خۆی وەرناگرێ و هەموو كات براكەی و هاونیشتمانیەكەی بە دوژمن و دەوڵەتی داگیر كەری كوردستان بە دۆستی خۆی دەزانێ.
بزوتنەوەی (شێخ عوبیدوڵڵا) ساڵی / 1880
دوا بزوتنەوەی گرنگی كوردی سەدەی نۆزدە ساڵی (1880) بە ڕابەرایەتی شێخ عوبیدوڵڵا بوو كە كوردەكانی عوسمانی و كوردەكانی ئێران پێكەوە ڕاپەڕین. لەساڵی (1876)دا ڕژێمی ئێران داوای باجی لە كوردەكانی ناوخۆ و ورمێ كرد. كوردەكانیش بەرهەڵستیان كرد و شێخ عوبیدوڵڵا هێزێكی نارد بۆ هاوكاری عوسمانیەكان بۆ جەنگی دژ بە فارسەكان، جەنگ ماڵ وێرانی و برسیەتی وای لە كوردستان كرد كە شێخ نوێنەری خۆی بنێرێت بۆ ئەستەنبوڵ تا سنورێك بۆ ئەو بارو دۆخە دابنێ و زیانەكان قەرەبوو بكەنەوە، لە هەمان كاتدا خۆی بۆ جەنگ ئامادە كرد، بۆ پەیدا كردنی دۆست و لایەنگیر نوێنەری نارد بۆلای شەریفی مككە و خدیوی میسر. هەوەها بۆلای كۆنسۆڵی ڕوس لە وان و ئەرزروم تا بزانێت هەستی دەوڵەتی قەیسەری چیە بەرانبەر كێشەی كورد.
لە ساڵی (1879) كۆنسوڵی ئینگلیز لە وان سەردانی شێخ عوبیدوڵلای كرد، بەناوی هاوكاری مرۆڤایەتی بۆ ئەو ناوچانەی برسیەتیان تیا بڵاوبووەتەوە، عوسمانیەكان ئەو سەردانەی كۆنسوڵی ئینگلیزیان بەهەل زانی بۆ ئەوەی شێخ عوبیدوڵڵا بكەن بە گژ فارسدا.
لە ساڵی (1880) شێخ عوبیدوڵڵا بەڕەزامەندی سەرۆك خێڵ و پێشەوا ئاینییەكان بڕیاری بەرەنگار بوونەوەی لەشكری عوسمانی و ئێرانی دا، سەرەتا بڕیاری لێدانی هێزەكانی ئێرانیان دا، بەخێرایی (سابڵاخ (مەهاباد) و میاندواو مەراغەیان) ئازاد كرد. لە تەبرێز پایتەختی ئازربایجان نزیك بوونەوە لەبەر نەبوونی دیسپلین لە ڕیزەكانی جەنگاوەرەكاندا و ڕاو ڕووت داگیر كردنی تەورێزیان لەدەستدا. شای ئێران مەترسی پەیدا كرد و داوای لە بابی عالی كرد سنورێك بۆ كردەوەكانی شێخ دابنێت، لەلایەكی ترەوە ئەو سەركەوتنە توركەكانی هەراسان كرد، بەوەی دینا بوو شێخ لەپێناو ئەواندا پەلاماری فارسی داوە. ئەو كاتە توركەكان كەوتنە كۆكردنەوەی هێز و گەمارۆی هێزەكانی شێخیان دا، ئەوكاتە هێزەكانی شێخ كەوتنە نێوان دوو لاقە تەڵەی هەردوو هێزی تورك و فارس و هاوكارەكانیان لە خێڵە كوردە نەیارەكانی شێخ. لەبەر ئەوە شێخ فەرمانی كێشانەوەی هێزەكانی دا لەناو ئێراندا. شێخ لەسەر داوای سوڵتان ڕۆیشت بۆ ئەستەنبوڵ، بە گەیشتنی شەڕی دبلوماسی نێوان ئێران و عوسمانیدا هەڵگیرسا، سوڵتان ویستی فێڵ و تەڵەكە و سۆزی ئایینی شێخ هاوكاری بێ. لەلایەكی ترەوە ئێران بەڕێنمایی ڕوس دەیویست زیانی ئەو هێرشە شێخ عوبیدوڵڵا كردیە سەر ئازربایجان بۆی قەرەبوو بكەنەوە، لەگەرمەی جەنگی دیبلوماسیدا شێخ عوبیدوڵڵا لە ئەستەنبوڵ هەڵهات و بڕیاری دا خۆی لەژێر چنگی عوسمانی ڕزگار بكات، بۆ ئەمەش دەبێت ڕوس یاریدەی بێت یا بێ لایەن بێ، لەبەر ئەوە ڕوس بەرژەوەندی لە هەردوولا ئێران و عوسمانی هەبوو (هەرگیز ئامادە نەبوو نێچیر بەرەڵاكات و دوای سێبەرەكەی بكەوێت). لەولایشەوە بابی عالی بێ ئاگا نەبوو لە سەنگو سەودای شێخ لەگەڵ ڕوس، لە ئوكتۆبەری ساڵی (1882)دا لەشكری نارد بۆ گرتنی شێخ بەڵام شێخ بە خاوخێزانی ئاوارەی مەككە بوون پاش چەند ساڵێك لە مەككە گیانی سپارد، بە نەمانی ئەو كۆتایی هات بە دوا بزوتنەوەی چەكداریەكانی فێوداڵی كورد لەسەدەی نۆزدەدا.
" بزوتنەوە شۆڕشگێڕانەكەی ساڵی (1925)"
كۆمەڵەی (خوێبون) لەگەڵ دامەزراندنیدا خۆی ئامادە كرد بۆ شۆڕشێكی فراوانلەكۆتایی ساڵی (1922) چەند نما نێرێكی كوردی وەك یوسف زیایی نمایندەی بەتلیس و كوڵونێل خالید بەگی نمایندەی جیران كۆمیتەیەكیان بەناوی (ئیستقلال كورد) پێكەوە نا و لە شارە سەرەكیەكانی كوردستان وەك (دیاربەكر و بەتلیس و ئورڤە و سیرت و ئیلازیج) دا لقیان كردەوە، لەساڵانی (1923 و 1924)دەستیان كرد بە كردنەوەی بنكەی چەكداری و پەیوەندی بەستن لەگەڵ سەرۆك خێڵ و پێشەوا ئاینیەەكانی كوردی ئاوارەی ئەستەنبوڵ و حەلەب. لە كۆتایی ساڵی (1924)دا یوسف زیای نمایندەی بەتلیس چووە ئەستەنبوڵ بۆ پەیوەندی كردن بە توركە نەیارەكانی ڕژێمی كەمالی، دوای گەڕاندنەوەی بۆ ئەرزروم بلێسەی ئاگری شۆڕش لە باكوری بەتلیسەوە هەڵگیرسا. بۆ دامركاندنەوەی بزوتنەوەكە ڕژێم لە ئۆكتۆبەری (1924)دا یوسف زیای لەگەڵ كولۆنیل خالید بەگ لێپرسراوی هێزی لەگەڵ هەندێك لەسەركردەی تر دەسگیر كرد.
شێخ سەعید بووە ڕابەر بۆ هاندانی كۆمەڵانی خەڵكی بۆ هەڵگیرسانی شۆڕشی ڕزگار كردنی وڵات لە چنگی ستەمی تورك، كەوتە سەردانی ناوچەكانی (خاربوت و دیاربەكر و گونج و داراهێنی). شێخ سەعید لە 14 شوباتی (1925) دا دەستی گرت بەسەر ئەو ناوچانە و (داراهێنی) كردە پایتەختی كاتی كوردستان و خۆی بووە فەرماندەی لەشكر، هێزەكانی كوردستان لەماوەی مانگێكدا دەستیان گرت بەسەر هەرێمێكدا كە دەیكردە سێ یەكی كوردستانی توركیا، بەشێكی تری ئەم هێزە باكوری گۆمی (وان)یان ئازاد كرد و ڕویان كردە ئارارات و كشانەوە بەرەو بەتلیس، پێش ئەوەی هێزەكە بگاتە شار، ڕژێم كوردە دیلەكانی (یوسف زیای و كولونێل خالید بەگ و چەند هاوڵاتیەكی) لەسێدارە دا. ڕژێم كەوتە چەكدار كردنی دانیشتوان و هێزێكی زۆری لە وان و ئەنادۆڵ ئامادە كرد و هێزە كوردیەكانی گەمارۆ دا و سەرەنجام شۆڕش لە ناوەندی مانگی نیسان شكستی هێنا و هەندێك لە سەركردەكانی بەردەست هێزەكانی تورك كەوتن بەشێكی تریان ڕویان كردە ئێران و پەنایان بۆ لای سەركردەی كورد سمكۆ برد وهەندێكی تریان بەرەو كوردستانی عێراق ئاوارە بوون و لە خەربوت چوارسەد كوردیش لەسێدارە دران. قۆناغی سەركوتكەرانەیان یەكجار پڕ لە سەخت و خوێناوی كرد و لە 14 سێپتەمبەری (1925) دا شێخ سەعید و پەنجا و چوار كەس لە هاوڵاتی لە دیاربەكر لە سێدارە دران.
بۆئەوەی ڕژێمی تورك كوردەكان ملكەچی یاسا بكات، ڕاگوێزانی بە تاكە ڕێگە چارەی زانی و بەپێی پلانی دیاری لە وەرزی زستانی ساڵەكانی (1925 – 1928) نزیكەی یەك ملیۆن كوردی لە ناوچەكانی خۆیان دوورخستەوە، بەهۆی كەم خۆراكی و سەرما بەو زستانە ڕێگای سەختی ئەنادۆڵی پێ بڕین كە بووە هۆی مردنی نزیكەی دە هەزار كەس.
ڕژێمی تورك هەزارەها كوردی كوشت و سەرنگونی كردن و سەدەها گوندی لەسەر نەخشەی وڵات كوژاندەوە، كوردستانی توركیا لەنێوان ساڵەكانی (1925 – 1939) بووە گۆڕەپانی زنجیرەیەك بزوتنەوەی چەكداری دژی جەورو ستەمی هێزەكانی تورك ڕاپەڕین.
لە ساڵی (1928) شۆڕش كەوتە (سامۆن و گوێزلیك و بەرواری) هێزی جەنراڵ ئیحسان نوری پاشا لە ساڵی (1929)دا دەستی گرت بەسەر ناوچە شاخاویەكانی ئارارات لە باكوری وانەوە تاكو بەتلیس، سیستمی شۆڕش لە ئارارات بنكەی گرت، هەر لە سەرەتاوە ڕژێمی تورك ترسی لەو پلانەی (كوردی و ئەرمەنی) بوو بۆیە ڕازی بوو بە وتو وێژ لەگەڵ سەركردەكانی كوردا بكات و ڕێگەی دا بە گەڕانەوەی سەرۆك خێڵەكانی كورد بۆ ناوچەكانی خۆیان، لەلایەكی ترەوە بەمەبەستی كات كوشتن لەگەڵ ڕژێمدا درێژە بە دانوستان درا، تا بە سەركردایەتی برایم پاشا حسكی لە ناوچە ئازاد كراوەكاندا ئاڵای كوردستان هەڵكرا. جگە لە شۆڕشەكەی شێخ سەعید و شۆڕشی ئارارات بەولاوە ئەوانی تر بەسەرهەڵدانی ناوچەیی دەژمێرێت.
لە ساڵی (1978) پارتی كرێكارانی كوردستان بە ڕابەرایەتی عبدوڵڵا ئۆجەلان دامەزرا و لە ساڵی (1984) شۆڕشی چەكداری بەرپا كرد و لەوكاتەوە شەڕ لەنێوان گەریلا و سوپای تورك درێژەی هەیە.
لەساڵی (1992) دا ڕژێمی توركیا پارتی كرێكارانی كوردستانی بە تیرۆرست ناساند، ماوەی (36) ساڵە شەڕ لەنێوان گەریلاكان و سوپای توركیا بەردەوامە كە بە هەزارەها هاوڵاتی و گەریلا و سوپای توركیا كوژراون. بە هەزارەها كەس لە ئەندامانی پارتی كرێكارانی كوردستان و هەدەپە و ڕۆژنامە نووس و ڕۆشنبیر و بەرهەڵستكارانی ڕژێمی تورك خرانە زیندانەكانی ئەتاتوركەوە و بە سەدەها شار و گوند و ئاسەواری دێرین لەناو بران.
پارتی دیموكراتی گەلان (هەدەپە) لە توركیا تێدەكۆشێ بۆ دیموكراتیەت و هێنانەدی مافە ڕەواكانی گەلی كورد بەشێوەیەكی ئاشتیانە، بەڵام ڕژێمی ئۆردوغانی فاشست چەندەها سەركردە و ئەندام پەرلەمان و سەرۆك شارەوانی و هەزارەها ئەندامی لە گرتوخانەكان بەند كردون و سزا ئەدرێن بە بیانوی پشتگیریان لە تیرۆرستان (پارتی كرێكارانی كوردستان).
ئێستاش سوپای توركیا بە بیانوی بوونی بنكەكانی گەریلاكانی پارتی كرێكاران لەسەر خاكی كوردستانی باشور، بەردەوام پەلاماری ناوچەكانی هەرێمی كوردستان دەدات و سنوری هەرێمی بەزاندووە و چەند شوێنێكی داگیر كردووە و بنكە و بارەگای تیا دامەزراندووە و هەمیشە فڕۆكەكانی تۆپ بارانی ناوچە شاخاویەكان دەكەن. كە بووەتە هۆی كوشتنی ژمارەیەك هاوڵاتی سڤیل وێران كردنی چەندەها خانوی هاوڵاتیان و ئاوارە بوونیان و سوتاندنی باخ و دەغڵودانیان ئەمەش بووەتە هۆی نیگەرانی لای خەڵكی كوردستان و داوا لە حوكمەتی هەرێم دەكەن بۆ ئەم بۆردومان و سنور بەزاندنە هەڵوێستی هەبێت نەك بێ دەنگ بێ، خەڵكی ناڕازیە لە سوڕانەوەی سیخوڕەكانی میتی توركی كە چاودێری كوردە بەرهەڵستكارانی ڕژێمی توركیا دەكەن و هەوڵی تیرۆر كردنیان دەدەن.
مێژووی بزوتنەوەكانی كوردستان سەلماندویانە ئەگەر جاش و سیخوڕ و پەیوەندی گوماناوی بووبێتە هۆی كاریگەری بۆ پەژمووردەی كورد، لەوە كاریگەر تر ناڕێكی و ناتەبای سەركردە ڕامیارەكانی كوردە و لەلایەكی ترەوە كەوتنە ژێر دەسەڵاتی بیانی و بوونیان بە هێزی لۆكاڵی بۆ پارێزگاری لە بەرژەوەندی دەوڵەتانی دگیركەر.
ئەوە لە مێژووی بزوتنەوەی كوردا ئاشكرایە كە هۆز گەورەترین كۆسپ بووە لەڕێی پەرەسەندنی هەستی نەتەوایەتیدا و تەنانەت هێز و دەسەڵاتی ئاینیش ڕەنگدانەوەی سروشتی ئەو هەڵوێستەیە، هەر ئەویشە بووە هۆی شكستی گشت شۆڕش و بزوتنەوە چەكداریەكانی سەرەتای سەدەی نۆزدەهەم كە لە كوردستاندا هەڵگیرساوە بۆ دامەزراندنی دەوڵەتی كوردی، سەرەنجام جاشێتی و لێ هەڵگەڕانەوە و دووبەرەكی نێوان هێزەكانی كورد و هەندێك بیرو بۆچونی خێڵەكی بووتە هۆی لەناوچوونی بزوتنەوەكان.
كـــوردسـتــانـی ئــێـــــران
دەستێك لە نێو تەڵە و سەرێك لە بەردەم چەقۆی قەساب
بزوتنەوەی میرخانی برادۆست لە ساڵی (1608)دا لە قەڵای دەمدەمدا بوو بە ئەفسانەیەكی مێژووی، ئەو بزوتنەوەیە بە فەرمانی شاه عەباسی سەفەوی لەناوبرا و لەشكری قزلباشەكانیش میری كوردەكانیان لەناوچەیەكی ڕۆژئاوای گۆمی ورمێدا كوشت، ساڵی (1639) شاه عەباس لەگەڵ سوڵتان موراد ڕێكەوتن و هەر لەوێدا كوردستانیان بەش كرد و لەوكاتەوە گۆڕانكاری ئەوتۆ بەسەر سنوری ئەو بەشانەی كوردستاندا نەهاتووە.
هەڵوەشاندنەوەی ئیمپڕاتۆریەتی عوسمانی و لاواز بوونی ڕژێمی ئێران دوای شەڕی جیهانی یەكەم بووە هۆی سەرهەڵدانی بزوتنەوەی فراوان لە باكوری كوردستانی ئێران لەنێوان ساڵانی (1930 – 1925)دا سمكۆ (ئیسماعیل ئاغا) سەرۆكی هۆزی شكاك توانی دەست بەسەر تەواوی ناوچەكانی ڕۆژئاوای گۆمی ورمێدا بگرێت و دروشمی ئازادی كوردستانی هەڵگرت لەساڵی (1923) سمكۆ سەریدا لە شاری سلێمانی چاوی كەوت بە شێخ مەحمود و لەسەر پەیوەندی نێوان هەردوو بزوتنەوە گفتوگۆیان كرد.
سمكۆ بەهۆی بەڵێنە درۆزنەكانی ئینگلیز تووشی هەڵەیەكی گەورە بوو، چونكە كوشتنی (مارشەمعون) سەرۆكی ئاشوریەكانی ناوچەی ورمێ بەرەی ئەوێی لاواز كرد، لەئەنجامی كودەتایەكی ڕامیاری و بەیارمەتی ئینگلیز، ڕەزاخان (ڕەزا شاه) ساڵی (1925) دەستی بەسەر دەسەڵاتدا لەئێران گرت و ئارەزووی كرد دیسپلینی یاسای بسەپێنێت. ڕژێمی ئێران لە 12 تەموز (1930)دا سمكۆیان بۆ وتو وێژ بانگ كردە شاری شنۆ لەوێدا بە پلانێك كوشتیان. لە ساڵی (1931) بزوتنەوەیەكی چەكداری تر لە باشوری كوردستانی ئێران بە ڕابەرایەتی جەعفەر سوڵتان هەڵگیرسا و لەلایەن سوپای ڕەزا شا سەركوتكرا و هەندێ لە سەركردەكانی دەستگیر كران و ڕەوانەی (قسەری قەجەر) كران. بەپێی ڕێكەوتنامەی تاران دوای جەنگی جیهانی دووەم، دەبوو هێزەكانی هاوپەیمانان دوا شەش مانگ ئێران بەجێ بهێڵن، بەڵام هێزەكانی سۆڤیەت دوای چەند مانگێك لەچۆڵ كردنی هێزەكانی ئینگلیز و ئەمەریكی باكوری ئێرانیان بەجێ هێشت.
دوای ماوەیەك هەردوو دەوڵەتی ئێران و سۆڤیەت ڕێكەوتن لەسەر ئەوەی سۆڤیەت ببێتە خاوەن بەش لەبەرهەمی نەوتەكەی باكوری ئێران، ئەوە بوو لە كۆتایی مانگی مایی(1946)دا هێزەكانی سۆڤیەت خاكی ئێرانیان بەجێ هێشت.
ڕوخانی تەورێز قازی محمدی خستە سەر كەڵكەڵەی بڕیاری ئازاد كردنی ناوچەكە لە شاری مەهاباد كۆبونەوەیەكی فراوانی بە ئامادە بوونی سەرۆك هۆز و لێپرسراوانی پارتی دیموكراتی ساز كرد. نوێنەری لەشكر مەلا مستەفا و ئەفسەرێكی سۆڤیەتی ئامادەی كۆبونەوەكە بوون، قازی محمد بە شكۆمەندیەوە كۆماری مەهابادی ڕاگەیاند و ئاڵای كوردستانی هەڵكرد، لە ڕۆژی 22كانوونی دووەم (1946) قازی محمد بەسەرۆكی كۆمار هەڵبژێردرا. پەیدا بوونی كوردستانێكی سەربەخۆ لەسەر پارچەیەكی بچوكی ئێراندا خەونی نەتەوەی كوردی هێنایە دی.
لەهەمان سەردەمدا بزوتنەوەی ئازربایجان بووە هۆی دامەزراندنی حكومەتی ئازربایجان لە باكۆ لە پایزی ساڵی (1946)دا ڕژێمی ئێران بڕیاری سازدانی هەڵبژاردنی دا لەسەرانسەری ئێراندا، بۆ ئەو مەبەستە هێزێكی ئامادە كرد تا گرەوی هەڵبژاردنی بۆ ڕەوا بكات.
لە مانگی دیسەمبەردا لەشكرەكەی ئێران ڕووی كردە ئازربایجان، بزوتنەوەی ئازربایجان بێ هیچ بەرگریەك ڕوخا و سەركردەكانی پەنایان بۆ یەكێتی سۆڤیەت برد، پاش ڕوخاندنی حكومەتی میللی ئازربایجان لە 17 دیسەمبەری (1946) دا لەشكری ئێران گەیشتنە ناو مەهاباد بەبێ هیچ بەرگریەكی چەكداری. سەركردەكانی كۆمار بە قازی محمدەوە لە مەهاباد مانەوە، جگە لە بەرزانیەكان كشانەوە بۆ ناوچەی نەغدە و شنۆ، ئەوەندەی نەخایەند لە كۆتایی مانگی دیسەمبەر قازە محمد و لێپرسراوانی تری كۆماری مەهاباد دەستگیر كران و لەبەرە بەیانی (30 مارسی (1947)دا قازی و هەڤاڵەكانی لە گۆڕەپانی چوارچرای مەهاباد لە سێدارە دران، كە ژمارەیەك لە ئەرتەشبانی ئێرانی ئابڵوقەی گۆڕەپانەكەیان دابوو، ڕوخانی كۆماری مەهاباد بووە هۆی نوشستی لە پۆلیتیكی گشتیدا، چونكە بەشێكی زۆری لە كادیر و لێپرسراوی حیزبی كۆمار لەسێدارە دران و بەند كران، تەنها بارزانیەكان بە ڕابەرایەتی مستەفا بارزانی لەگەڵ پێنج سەد جەنگاوەر دوای شەڕێكی سەخت لەگەڵ جەندرمەكانی شا دا لە ئاوی ئاراس پەڕینەوە بۆ خاكی یەكێتی سۆڤیەت، لەلایەكی ترەوە هۆی سەرنەكەوتنی ئەو بزوتنەوەیە كەم توانایی سەركردەكانی و كەمترین دەركەوتنی كادیری پۆلێتیكی و سەربازی شا ڕەزا و دڵسۆزی بە مۆدایەكانیاوە. لێرەدا دەبێت كارایی ڕۆڵی دەرەكی لەبیر نەكەین. ئەویش كە ڕژێمی ئێران بە پاڵپشتی هێزە ئەنگوسەرسكونیەكان بەتایبەت (ئەمریكا) بڕیاری بنەبڕ كردنی بزوتنەوەی پێشكەوتو خوازەكانی ئازربایجان و كوردستانیان دا، لەلایەكی ترەوە لایەن گرتنە پۆلیتیكیەكەی سۆڤیەت بۆ ئێران ڕژێمی تارانی گەیاندە ئامانج.
لە 23 شوباتی (1955) پەیمانی بەغداد لەنێوان (توركیا و ئێران و عێراق و پاكستان) واژۆ كرا، بەریتانیا هاتە پەیمانەكەوە كاكڵەی یەكێك لە بەندەكانی ئەوە بوو لە سەرهەڵدانی هەر بزوتنەوەیەك لەو وڵاتانە هاوكاری یەكتر بكەن بۆ سەركوت كردنی، ئەمەش وەك پەیمانەكەی سەعدئابادی ساڵی (1937) بوو بۆ بەرەنگار بوونەوەی بزوتنەوەی كوردان، بەپێی ئەو بەندەی پەیمانی بەغدا هێزەكانی عێراق و ئێران بزوتنەوەی كوردانی جوانڕۆیان لە كوردستانی ئێراندا تێكشكاند، یەكێكی تر لە ئامانجەكانی پەیمانی بەغداد رێگە گرتن بوو لە پەیوەندیەكانی یەكێتی سۆڤیەت لەگەڵ وڵاتانی ناوچەكە شۆڕش 14ی تەموزی (1958)ی عێراق نە تەنها بەهێزترین بنكەی سەر بە ئیمپڕیالیزمی هەڵتەكاند، بەڵكو ڕێگەی بۆ هێزە پێشكەوتوخواز و ڕێكخراوە كوردستانیەكان واڵا كرد، بەتایبەتی لە كوردستانی ئێران و لەناو كوردی ئێراندا زوو بزوتنەوە تەشەنەی كرد. لەدوای بێدەنگ كردنەوەی شۆڕشی كوردی لە ڕۆژهەڵاتی كوردستان و ئەو بێ هیواییەی كە خەڵكی ڕۆژهەڵاتی گرتبویەوە بە ڕوخانی كۆماری مەهاباد جارێكی تر سولەیمانی موعینی بە هاوكاری چەندین كەسایەتی بەناوبانگی تر دەست دەكەنەوە بە بونیاد نانەوەی حیزبی دیموكرات. سەرەتای جوڵانەوەكەی لەساڵانی (1967 بۆ 1968) بوو، سولەیمانی موعینی (ناسراو بە فائق ئەمین) و مەلا ئەحمەد شەلماش (ناسراو بە مەلا ئاوارە) و ئیسماعیل شەریف زادە و محمد ئەمین سیراجی و قادر شەریف و خەلیل شەوباش و عبدوڵڵا ئیسحاقی ناسراو بە (ئەحمەد تۆفیق) ژمارەیەكی ترلە هاوڕێكانیان كۆمیتەی شۆڕشگێڕیان دامەزراند. ئەحمەد تۆفیق بەهۆیی پەیوەندی بە بەرزانیەوە ڕێگەی پێدرا كە زیاتر لەگەڵ تەشكیلاتی ناو باشوری كوردستان تێكەڵ بێت و كاری چالاكی سیاسی بكات . ئەمە جگە لەوەش فاكتەری دەرەكیش كاریگەری لە سەر ئاراستەی ڕابەرانی حیزبەكەی هەبوو كە ئەمەش بووە هۆی دەست بەسەر گرتن و ڕەوانە كردنی بۆ ( كانی ماسی ) لە بادینان .لە وێشەوە بە نهێنی ڕوو دەكاتە بەغداد بەڵام دوای ماوەیەك لە لایەن ڕژێمی بەعسەوە بێسەرو شوێن دەكرێت.
هەر لەو ماوەیەدا بەهۆی هاوكاریەكانی ئێران بۆ مەلا مستەفا و سەركردەكانی شۆڕشی ئەیلول، داوای لێ كردن ئەو گروپە ڕۆژهەڵاتیەی موعینی و مەلا ئاوارە سەرپەرشتی دەكەن لە گەورەبوون ڕا بگرێت لە سەرەتا سەركردەكانی شۆڕشی ئەیلول ئەو بابەتەیان بە گرنگ نەبینی، تا ئەوكاتەی حكومەتەكەی شای ئێران بە توندی سەركردایەتی پارتی دیموكرات ئاگادار دەكاتەوە. ساواك بەچەندین نامەی بەردەوام داوا دەكات لە بارزانی و حیزبەكەی هەرچی زووە ئەو كەسانە بكوژن و تەرمەكانیان ڕادەست بكەنەوە لەكاتێكدا سولەیمانی موعینی و هاوڕێكانی بڕیاری گەڕانەوەی دا بۆ ڕۆژهەڵاتی كوردستان تا چالاكیان دژی ڕژێمی شاه دەست پێ بكەن، بۆیە پاراستنی پارتی پلانێكی وردی دانا ئەویش لەڕێگەی بەكرێ گیراو (قالە تەگەرانی)یەوە لەكاتی گەڕانەوەی لە سلێمانیەوە بۆ ڕۆژهەڵات لە تەگەرانی سیتەكی سلێمانیدا سولەیمانی موعینی و خەلیل شەوباش دەكەونە بۆسەی ئەو كەسەوە موعینی و شەوباشیان دەستگیر دەكرێن هەر لەوێدا خەلیل شەوباش دەكوژن و سولەیمانی موعینی بەرەو سەركردایەتی دەبەن. لە 15ی ئایاری 1968 سولەیمانی موعینی تیرۆر كرا، تەرمەكەی ڕادەستی جەنڕاڵ بەیاتی بەرپرسی دەزگای ساواكی ئێرانی كرا، تەرمەكەی موعینیان لە شنۆ و پیرانشار و مەهاباد بەبەرچاوی خەڵكیدا گەڕاند بۆ چاوترساندنی خەڵكی كوردستانی ئێران، جگە لەو سەركردەیە هەریەك لە مەلا ئاوارە كە لەلایەن پاراستنەوە دەستگیر كرا و گوێزرایەوە بۆ بەندیخانەی (بیارە) لەوێ هۆنراوەی (كەو)ی نووسی، دوای تیرۆر كردنی لەسەر سنوری (تەوێڵە – شوشمێ) تەرمەكەی ڕادەستی ساواكی ئێران كرایەوە. سەدیق ئەنجیری ئازەر و چەندین سەركردەی شۆڕشگێڕی تری ڕۆژهەڵات لەو ماوەیەدا لەلایەن پارتیەوە تیرۆر كران. زۆر لە سەركردە تێكۆشەرانی كوردستانی ئێران توانای چاوپۆشینیان نەما لە تاكتیكی هاوكاری نێوان بارزانی و ڕژێمی تاران، عێراقیان بەجێ هێشت و گەڕانەوە، نەخشەی ڕاپەڕین لە هەرێمی نێوان مەهاباد و بانە و سەردەشت پەرەی سەند، بۆ ماوەی هەژدە مانگ جەنگی پارتیزانی پەیدا بوو، لەئەنجامدا ئەو جەنگاوەرانە كەوتنە نێوان دوو ئاگرەوە لەلایەك ئاگری هێزەكانی ئێران و لەلایەكی تر ئاگری هێزەكانی بارزانی. زۆر لەو كادیرانە لەناوچوون و كوژران، بزوتنەوە بە نەمانی سەركردەكانی شكستی هێناو تێكۆشەرانی ناچاربوون ڕوو بكەنە عێراق. نزیكەی چل تێكۆشەری پارتی دیموكراتی ئێران كوژران یان دەستگیر كران و لەلایەن پاراستنەوە ڕادەستی ڕژێمی ئێران كرانەوە.
لە ساڵی (1973 حیزبی دیموكراتی كوردستانی ئێران پەیوەندی لەگەڵ حوكمەتی بەشی عێراق پەیدا كرد و لەلایەكی تریشەوە بارزانی پەیوەندی خۆی لەگەڵ ڕژێمی شاه بەهێز كرد، لەڕاستی دا دوو ڕەوتی ئێرانی و عێراقی لەگەڵ ئەو حوكمەتانەی كەمەترسی دارترین گەلی كوردن یەك دەگرن. لە ساڵی (1979) دا دوای سەركەوتنی شۆڕشی گەلانی ئێران و دامەزراندنی كۆماری ئیسلامی گفتوگۆ لەگەڵ پارتی دیموكرات و كۆمەڵە دەستی پێ كرد بەڵام لەئەنجامدا نەگەیشتنە ڕێكەوتن، كەشو هەوای كوردستان بەهۆی بەنیزامی كردن و بوونی پادگای ئەرتەش (بنكەی سوپا) لە هەموو شارەكاندا زووتر بەرەو تەقینەوە ڕۆیشت، لەئەنجامدا شەڕ لەنێوان سوپا و پێشمەرگەكانی دیموكرات و كۆمەڵە ڕوویدا كە بە هەزارەها كوشتن و دیل و ماڵوێرانی لە كوردستانی ڕۆژهەڵات لێكەوتەوە. دواجار هێزەكانی دیموكرات و كۆمەڵە بنكە و بارەگاكانیان گواستەوە بۆ كوردستانی عێراق و شەڕی پارتیزانی دژی پاسداران و هێزەكانی كۆماری ئیسلامی دەستی پێ كرد.
ئیتلاعاتی كۆماری ئیسلامی بەردەوام پیلانی دەگێڕا بۆ پەلاماردانی هێزەكانی ئۆپۆزسیۆنی ئێرانی لەناوچەكانی هەرێمی كوردستاندا، وەكو پەلامارەكانی هێزەكانی سوپای پاسداران بۆسەر بنكە و بارەگاكانی هێزە بەرهەڵستكارەكانی ڕژێمی ئێران لە كۆیە و بەردەوام هەوڵی تیرۆر كردنی سەركردەكانیان داوە لەڕێگەی بەكرێ گیراوان و سیخوڕانی ئیتلاعات، بەتایبەتی ڕەخساندنی پیلان بەناوی دانوستان بۆ لەناوبردنی سەركردایەتی حیزبەكان وەكو ئەوەی لە ساڵی (1989) لە ڤینا پایتەختی نەمسا ئەنجامدرا بەناوی ڕێكەوتن لەنێوان شاندی كۆماری ئیسلامی و پارتی دیموكراتی ئێران بەسەرۆكایەتی دكتۆر عبدالرحمن قاسملوا و سەهرەوەردی كە لەو پیلانەدا دكتۆر عبدالرحمن قاسملوا سكرتێری گشتی پارتی دیموكرات و هەڤاڵانی عبدالقادری ئازر و فازل ڕەسوڵ تیرۆر كران.
لە ساڵی (1993) سەعید شەرفكەندی سكرتێری پارتی لەگەڵ سێ هاوڕێدا لە بەرلین پایتەختی ئەڵمانیا لەڕێگەی پیلانێكی ڕژێمی كۆماری ئیسلامی تیرۆر كران و ئیستاش زۆربەی حیزب و ڕێكخراوە بەرهەڵستكارەكانی كوردستانی ڕۆژهەڵات لەناوچەكانی هەرێمی كوردستاندا بەردەوام لەلایەن هێزەكانی كۆماری ئیسلامی بنكەكانیان تۆپ باران دەكرێن و موشەك ئاڕاستەی بارەگاكانیان لە ناو خاكی هەرێمی كوردستاندا دەكرێت و لە ڕێگەی سیخوڕەكانیانەوە هەوڵی تەقینەوە و تیرۆری پێشمەرگە و سەركردەكانیان دەدرێت بێ ڕەچاو كردنی یاسای مافی مرۆڤ بەرانبەر پەنابەران. هۆی سەرنەكەوتنی بزوتنەوەكان دەگەڕێتەوە بۆئەوەی هەرچی سەركردە فێوداڵەكانی كورد بوون خولیای پاراستنی پلە و پایە و فراوان كردنی ناوچەی دەسەڵاتی خۆیان بوون، كوتاری هۆی سەرنەكەوتنیشیان لە ڕاپەڕینەكاندا هۆی كەم ئەزمونی ڕامیاری و نەبوونی نەخشەی یەك بەرەیی و هاوكاری دەرەكی و لەگشت گرنگتر بە بیری خێڵەكی و ناكۆكی و بێگانە پەرستی لە یەكتر بوونە جاش و سیخوڕ و خزمەت كردنی دوژمنانی كوردستان.
كورد لە سۆڤیەت
گەلێكی پەژموردە و نیشتیمانی پەرت
دوو زەمینەی مێژووی سەرەکی هەیە کە پەرتەوازەی کوردانی سۆڤیەت ڕوون دەکەنەوە، لەنیوەی دووەمی سەدەی هەژدەهەم بەدواوە هەنێ خێڵی کورد دەیان ویست سنوری لەوەڕگای دەشتی (ئیڤان) داوابکەن و پاشان چوونە ئازرباینجان تا نزیک باکۆ. دیار بوو کار بەدەستانی تزاری روسی ئەو نیشتەجێ بوونەی کوردانیان پێخۆشبوو، چوونکە جەنگاوەری ئازا بوونە و دەیانویست لەکاتی پێویستدا ده بە ئیمپراتۆریەتی عوسمای و فارسی بەکاریان بهێنێت. پاشان بەهۆی شەرەکانی ( ١٨٥٣،١٨٥٦، ١٨٧٧، ١٨٧٨) ی نێوان ڕوسی و تورک، کوردەکانی بە لێشاو پەنایان بۆ ڕوسیای تزاری دەبرد و لەوێ دامەزران، دوای تێکشکانی ئێران و پاشان عوسمانی لەئەنجامی چەند شەڕێکی خوێناوی لەسەردەم و قۆناغی جیا جیادا بەشێکی کوردستان دەخرێتە سەر ئیمپراتۆرێتی ڕوسیا، ئەو پارچەی کوردستان دەبێتە گۆڕەپانی شەڕ و زیانێکی هەمەلایەنە بەر ناوچەی کورد نشینەکان دەکەوێت. لە ئەنجامی شەڕەکانیان و بەپێی پەیمانەکانیان چەندەها جار سنوورەکانیان گۆڕاوە، دواجار بەپێی پەیمانی (بریست لیتوفیسک) فارس و ئەردەهان لەلایەن سۆڤیەتەوە درایە دەوڵەتی تورکیا. تاکۆتای شەڕی جیهانی یەکەم کوردستان دابەشبوو بەسەر ئیمپڕاتۆریەتی ڕووس و فارس و تورک. بەشێکی کوردستان دەکەوێتە چوارچێوەی ڕوسیا (سۆڤیەتەوە) کە لەو بەشەی کوردستان لەساڵی ١٩٢٣ دا (کوردستانی سوور) دامەزرا، دامەزراندنی ئەم کیانە بۆ کورد دەستکرد نەبوو لەبەر ئەوەی زۆربەی دانشتوانی ئەو ناوچانە کوورد بوونە بەپێی بڕیارەکانی حیزب و دەوڵەتی ئەو سەردەمەی سۆڤیەت دامەزرا کە ئەو ناوچانە بە نیشتمانی کورد دەناسران.
لە ساڵی (1930 ) دا كوردستانی سور لە لایەن ( ستالین ) ەوە هەڵ وە شێنرایەوە لە ژێر ناوی دابەشكردنی سیستمێكی بەڕێوەبەرایەتی نوێی ئازربایجانەوە ( تەقسیماتا الاداریە ) هەرناوچەو شارێكی كوردستانیان خستە سەر ناوچەو یان هەرێم و شارەكانی تری ئازربایجان ، بەم شێویە كیانە كوردیەكەیان لە فەرهەنگی سۆڤیەت و ئازربایجانی سۆڤیەتیان سڕییەوە.
لەساڵەکانی ١٩٣٧- ١٩٤٣ بەهەزارەها کوردانی قەفقازیایە بە گێرە شێوێنی سەر سنوور تاوانبار کرد بەهۆی نزیك بوونیان لە هێزەکانی ئەڵمانیا و تورکیا، گومان لێکردنیان بەبیانووی ئاری بوونیان و هاوهەڵوێستیان لەگەڵ ئەڵمانیاو هاوئاینیان لەگەڵ تورکیادا.
ئەوەبوو کوردەکانیان لە ئازەرباینجان و ئەرمینیا گواستەوە بۆ ئاسیای ناوەڕاست و کازاخستان و ئوزبەکستان و سیبریا بەشێوەیەکی نامرۆڤانە و بێ ئاگاداری پێشەکی.
لەگەڵ ئەوەشدا ژمارەیەک لە ڕۆڵەکانی کوردانی سۆڤیەت لەڕیزەکانی سوپای سووردا لە شەڕی جیهانی دووەم دژی ئەڵمانیای فاشست بەشداربوون لەدەرپەڕاندنی سوپای ئەڵمانیا لە خاکی سۆڤیەت و ئازاد کردنی ئەوروپاو تاگرتنی بەرلین بەشداریان کرد و کۆمەڵێکیان خەڵاتی ئازایەتیان پێبەخشرا.
دوای هەڵوەشاندنەوەی سۆڤیەت کوردەکانیان زیاتر هەستیان بە مەترسی کرد بەهۆی دابەشبوونیان بەسەر کۆمارەکانی سۆڤیەتی پێشوو بەتایبەتی کۆمارەکانی ئازەرباینجان و ئەرمەنسستان بەهۆی پەرەسەندنی ناسیونالیزمی ڕەگەز پەرستانەیان بەمامەڵەی نائینسانیان لەگەڵ نەتەوەکانی تردەکرد، لەلایەکی ترەوە بەهۆی ئەو شەڕە خوێناویەی لەنێوانیاندا لەسەر ناگۆرنی و قەرەباخ ڕویدا.
سەرەئەنجامی بەهۆی ئاڵۆزبوونی باری ژیان و قەیرانی ئابوووری، پاشماوەی کوردەکانی ئەوێ ناچاربوون ڕویانکردە ڕوسیا و ماڵ و سەروەت و سامانی خۆیان فرۆشت.
کوردەکانی سۆڤیەت کە لە قەفقازە بۆ ئاسیای ناوڕاست بگرە تا سیبریا گواسترانەوە و پەرشو بڵاوکراون، ئەوانە هیچ پەیوەندیەکیان بەیەکوە نەماوە لەبەر ئەوەی هەوڵی پەیوەندیشیان نەداوە بۆ دروستکردنی ناوەندێکی پەیوەندی بۆ گرێ دانیان بەیەکەوە.
بۆ هاوکاری کوردان سۆڤیەتی پێشوو پێویستە لەلایەن دەسەڵات و پارت و ڕێکخراوە سیاسیەکانی بەشەکانی تری کوردستان بایەخیان پێبدرێت و ڕێنوێنی و هاوکاری و پشتگیریان بکەن و پەیوەندی ڕاستەو خۆیان لەگەڵ ببەسترێن بۆ ئەوەی بخرێنەوە سه ر ڕێبازی ڕزگاری نەتەوەی خۆیان.
كـــوردسـتــانـی ســوریــــا
بێ دەسەڵاتی،
چەند شەرمە بۆ دوژمن سەركزبیت و
بۆ گەلەكەت چەوسێنەر
پەیماننامەی فەرنسا و توركی ساڵی (1921) سێ ناوچەی كوردی (جەزیرە و كورداغ و عەرەبینار)یان خستە سەر خاكی سوریا. لەساڵی (1946) دەسەڵاتی فەرەنسا لە سوریا كۆتایی هات، دەوڵەتی سەربەخۆی سوریا دامەزرا. دوای هاتنە سەر دەسەڵاتی ڕژێمی سوریا سیاسەتی تەعریب و ڕاگوێزانەوە و سەركوت كردنی كوردانی سوریای پەیڕەو كرد. لەساڵی (1957) كۆمەڵێك ڕۆشنبیر و كرێكار و جوتیار پارتی دیموكراتی سوریایان دامەزراند و تێكۆشان لەپێناو دامەزراندنی حكومەتێكی دیموكراتی بۆ سوریا و بەرجەستە كردنی مافە ڕەواكانی گەلی كورد. لە ساڵی (1959) سەرانی پارتی دیموكرات لە سوریا دەستگیر كران و لەساڵی (1963)دا دەسەڵاتی بەعس عەفلەقی باری كوردانی زۆر سەخت و گران كرد،دەستی كرد بە عەرەب كردنی ناوچەی جەزیرە. هاوكاری ڕژێمی بەعسی فاشست عێراقی كرد بە ناردنی لیوایەك لە هێزی سەربازی بۆ كوردستان بۆ لێدانی شۆڕشی كورد.
لە ساڵی (1967) دوا قۆناغی پڕۆژەی (پشتوێنی عەرەبی) بە درێژایی سنور تەواو كرد و كوردانی سوریای بێ بەش كرد لە هەموو مافێكی، هەتا مافی شوناسنامەی نەتەوەیان. ئەمڕۆ (پەیەدە) پارتی یەكێتی دیموكراتی بە دامەزراندنی ئەنجومەنی خۆسەری بۆ بەڕێوە بردنی دەسەڵاتێكی دیموكراتی بۆ ئەو ناوچانەی لەژێر دەسەڵاتیدایە، و زامن كردنی مافی نەتەوەكانی تر لەو بەشەی كە دەسەڵاتی تیا بەڕێوە دەبرێت. هێزی سوریای دیموكرات كە هێزێكی كاریگەرە بۆ بنەبڕ كردنی دەسەڵاتی داعش لە سوریا بەهاوكاری هێزەكانی هاوپەیمانان، بەرداوام بە ئازایانە بەرەنگاری پەلامارەكانی سوپای داگیركەری توركیا و هێزەكانی ئەحرارشام توندڕەوەكانی سەر بە توركیا دەبنەوە. كە پەلاماری ناوچە كوردستانیەكانی ڕۆژئاوا دەدەن، لەلایەكی ترەوە بەرەو ڕوی سیاسەتی ڕەگەز پەرستی بەشار ئەسەد دەوەستنەوە و خەبات دەكەن لەپێناو هێنانە دی دەسەڵاتێكی دیموكراتی لە سوریا و زامن كردنی مافەكانی گەلی كورد لەڕۆژئاوای كوردستان.
ئەمڕۆ هێزی سوریای دیموكرات جێگەی متمانەی وڵاتانی هاوپەیمانن بۆ بەرەنگار بوونەوەی تیرۆرستان لە سوریادا.
كـــوردسـتــانـی عـــێـــراق
بێ ئاوڕدانەوە لە زەمینەی ژیانی
مێژووی سەد ساڵ لەمەوبەری كورد
باری ژیانی ئەمڕۆی لێڵ دەنوێنێت
میرایەتی بابان
لەكاتی شەڕی نێوان عوسمانیەكان و ئێراندا، یەكێ لە میرانەكانی بابان خزمەتێكی باشی سوڵتانی عوسمانی كردبوو، لەبەرانبەر ئەو خزمەتەی سوڵتان كردی بە فەرماندەی هەموو ئەو ناوچانەی كە بەشەڕ لە ئێرانی داگیر كردبوو، ئەو ناوچانەش كەوتنە ژێر دەسەڵاتی سلێمان پاشای بابانەوە، فەرمانڕەوایەتی شارەزوور بوو كە پایتەختەكەی كەركوك بوو. سلێمان پاشا ڕۆڵێكی ڕامیاری لەو بەشەی دەسەڵاتیدا بینی، بەڵام دلاوەر پاشا فەرمانداری كەركوك هەڕەشە بۆ سلێمان پاشا دەنێرێت، سلێمان پاشاش بەرەنگاری دەبێتەوە و سەردەكەوێت بەسەریدا، لەكاتێكدا لەشكری سوڵتان لەگەڵ لەشكری عباس قولی خان دەكەوێتە شەڕەوە، لەشكرەكەی سلێمان پاشا تێكدەشكێنێت سلێمان پاشا بەرەو وڵاتی ڕۆم و قوستەنتینە هەڵدێت. یەكەمین ڕاپەڕینی گرنگی سەدەی نۆزدە لەساڵی (1806) دا بە ڕابەری ئەوڕەحمان پاشا میری بابان بوو. ئەوڕەحمان پاشا كوڕی محمود پاشا دوای بیست و چوار ساڵ میرایەتی شەڕ و شۆڕ و دەربەدەری و حوكمڕانی لە ساڵی (1833)دا بەنەخۆشی لەسەر جێگە مرد.
ئەوڕەحمان پاشا پێش مردنی هەموو ئاغا و شێخ و سەرانی خێڵەكانی كۆ كردەوە و محمود بەگی كوڕیان بە میری خۆیان هەڵبژارد، ئەوڕەحمان پاشا دوای مردنی سێ برای (عبدوڵڵا بەگ و ئەحمەد بەگ و عومەر بەگ و چەند كوڕێك لەوان) بەجێ هێشتبوو.
محمود پاشا هەڵتەكاندنی بنچینەی ئامارەتی بابان.
سەعید پاشا والی بەغداد مەحمود بەگی بە پلەی پاشایەتی لیواكانی بابان (كۆیە و هەریر)ی دانا. دوای ماوەیەكی كورت مامەكانی (عبدوڵڵا بەگ و ئەحمەد بەگ و عومەر بەگ) خۆیان و دەستەو پەیوەندەكانیان محمود پاشایان بەجێ هێشت بەكۆمەڵ ڕوویان كردە بغداد، والی بەغدا لای خۆی گلی دانەوە و هەموو پێداویستیەكی بۆ جێبەجێ كردن لەپێناو سەركوت كردن و تاڵان كردنی عەشیرەتە عەرەبەكان و كەمكردنەوەی دەسەڵاتی میری بابان بۆ (لێخستن و گۆڕینی میرەكان). دوای ڕوخاندنی میرایەتی بابان لەساڵی (1859)دا دەوڵەتی عوسمانی هەوڵی زۆری دا لەڕێگەی شێخانی تەریقەت و سەرۆك هۆزەكانەوە وڵاتی خەڵكی كوردستان بۆخۆی دەستەبەر بكات. سەرنەكەوتنی میرایەتی بابان دەگەڕێتەوە بۆئەوەی میرەكان لەناو خۆیاندا ناكۆك و ناتەبا و پەیمان شكێن بوون، برا لەگەڵ برا و مام لەگەڵ برازا ناڕێك بوون، لەپێناو دەسەڵات و پارەدا پیلانیان لەدژی یەكتر گێڕاوە و هێزی بێگانەیان هێناوەتە سەر یەكتر و خەیانەتیان لە یەك كردووە و یەكتریان كوشتووە، ئەگەر وانەبووایە وا بەئاسانی ئێرانیەكان والیەكانی تورك بەغدا نەیان ئەتوانی خۆیان لە كارو باری كوردستان هەڵ بقورتێنن.
میر محمد و دەسەڵاتی بەسەر كوردستاندا
ڕاپەڕینەكانی كورد هەمیشە لە زنجیرە شاخەكانی خواروی كوردستانەوە دەستیان پێ دەكرد، پاش بابانەكان ناوی میر محمد دەركەوت، كە میری ناوچەی سۆران بوو، میر محمد بە چاولێكەری و تاقیكردنەوەكانی محمد علی لە ڕواندزی پایتەختدا چەند كارگەیەكی تەقەمەنی و تفەنگ و تەنانەت تۆپیشی كردەوە، تا كۆتایی ئایاری ساڵی (1833) توانی دەست بەسەر گشت خواروی كوردستان (سۆران و بادینان و موسڵ) بگرێت تا مەرزەكانی سنوری میرنشینی بۆتان.
سەرەتای هاوینی ساڵی (1836) دەنگی مەترسی هێرش لە ناوچە عوسمانیە دراوسێكانی بۆ سەر ڕواندزی بیست میر زانی لەیەك كاتدا توانای بەرگری لە هێزەكانی فارس و عوسمانی نیە، گەڕایەوە ڕواندز و ویستی سوود لە ناكۆكی نێوان عوسمانی و فارس وەربگرێت، بەڵام شای ئێران مەترسی كوردەكانی زیاتر لە نەیارانی عوسمانیەكانی بەلاوە گرنگتربوو، بۆیە ئەو پێشنیارەی بەلاوە پەسەند نەبوو.
لەمانگی یولیوی (1836) شەڕ لەنێوان كورد و عوسمانیدا هەڵگیرسایەوە میر محمد سەنگەرەكانی دەوروبەری پایتەختی بەهێز كرد، بەسەركردایەتی ئەحمەد بەگی برای هێزی نارد بۆ بەرەنگاری هێزی تورك، دلێرانە هێزەكانی توركی ناچاری كشانەوە كرد، دوای ئەوە بە فێڵ و تەڵەكە بانگەوازی ئاشتی نێوان برایانی ئاینی كرد، مەلایەك بەناوی (مەلا خەتی) كە سیخوڕی تورك بوو، فەتوایەكی دەركرد ((ئەوەی لەڕووی لەشكری خەلیفەدا بوەستێتەوە لە ئاین وەرگەڕاوە)) ئەمەش كاری كردە سەر لەشكرەكەی میر محمد. سەرئەنجام میر كەبینی لەشكرەكەی پاشگەز بوونەتەوە لەشەڕكردن خەریكە كەس بەدەوریا نامێنێ، ناچار خۆی بەدەستەوەدا، دوای ماوەیەك مانەوەی لە ئاوارەیی لە ئەستەنبوڵ، سوڵتان بڕیاری لێبوردنی بۆ دەركرد، ڕێگەی بە میر دا بگەڕێتەوە بۆ كوردستان، لەرێی گەڕانەوەیدا لە ساڵی (1837) دا پیاوەكانی سوڵتان لە (تەرابزون) بۆسەیەكیان بۆ دانا و كوشتیان بەمەش كۆتایی بە ڕاپەڕینەكەی میر محمدی ڕەواندزی هات.
ڕاپەڕینی شێخ عبدالسلام ی بەرزانی :.
لەکۆتای ساڵی ١٩٠٩ و سەرەتای ساڵی ١٩١٠ شێخ عبدوسەلام دژی دەسەڵاتی عوسمانی ڕادەپەڕێ، تورکەکان بۆ سەرکوتکردنی شۆڕشەکە هێزێکی زۆر دەنێرنە سەری بەڵام هێزەکان تێک دەشکێ و ڕاپەڕینەکە تادەڤەری موسڵ پەرەدەسەنێت.
ڕاپەڕینەکەی شێخ هاوکات بوو لەگەڵ ڕاپەڕینی کوردەکانی بایەزید و ناوچەکانی دەورو پشتی بە سەرۆکایەتی حیدرپاشا و عبدولقادر و ڕاپەڕینی بەتلیس بەسەرۆکایەتی موسا بەگ و سەلیم ئاغا. لەساڵی ١٩١٤ ڕاپەڕینەکەی شێخ عبدوسەلام توشی شکست دەبێت و شێخ دەچێتە ناوچەی ورمێ وماوەیەک بە نهێنی ژیان بەسەر دەبات لەژێر چاودێری و ئاگاداری سمایل ئاغای شکاک و سەید تەها دەبێت. لەوماوەیەدا لەورمێ پەیوەندی بە کۆنسوڵی ڕوسیاوە دەکات، بۆداوای یارمەتی و پشتگیری دەوڵەتی ڕوسیا بۆ ڕاپەڕین دژی تورکیا، بۆ ئەو مەبەستە شێخ دەچێتە ڕوسیا و لە تەفلیس چاوی بە حاکمی قەفقاز دەکەوێت، ئەو ڕۆشتنەی شێخ بۆ ڕوسیا دەبێتە جێگەی نیگەرانی تورکەکان و ڕەخنە و پڕۆتێستی خۆیان ئاڕاستەی ڕوسیا دەکەن- ئەوانیش بەڵێن بە تورکەکان دەدەن هیچ یارمەتی و پشتگیری شێخ ناکەین. شێخ دەنێرنه ( نەخچەوان) و دەیخەنە ژێر چاودێری و پێی ڕادەگەیەنن کە بەهیچ شێوەیەک لەدژی تورک نەجوڵێتەوە.
جارێکی تر شێخ داوای هاوکاری لە دەوڵەتی ڕوسیا دەکات و داوای بەڵێن دەکات ئەگەر داواکەی پەسەند نەکەن ڕێگەی بدەن بگەڕێتەوە بۆ کوردستان، بەڵام پیتربورگ لەوەڵامی حاکمی قەفقازدا دەڵێ دژی هەموو یارەمەتیەکی ڕاپەڕینی شێخه دژی تورکیا. شێخ دەزانێ ڕوسیا ئامادە نییە یارمەتی بدات، داوای گەڕانەوە دەکات بۆ کوردستان، بواری پێدەدەن بگەڕێتەوە و لەناوچەی ورمێ لەژێر چاودێری کۆنسوڵخانەی ڕوسیادا بێت. تەنانەت نابێ بگەڕێتەوە بۆ شەمدنیان و ڕواندوز و ناوچەی بارزان. لەهەمان کاتدا ڕوسەکان بیریان لەوەکردبوەوە لەکاتی تێکچونی پەیوەندیان لەگەڵ تورکیا دەتوانن سوود لە شێخ وەربگرن.
لەناوەڕاستی ساڵی ١٩١٤ دا شێخ بەشێوەیەکی نەزانراو نهێنی لەناوچەیەکی سەرسنووری دەستکردی عوسمانی و ئێراندا دەفڕێنرێت و تەسلیمی کاربەدەستانی تورك دەکرێت، لەساڵی ١٩١٤ شێخ لەگەڵ چوار هاوڕێیدا لە موسڵ لەسێدارە دەدرێت.
شـــۆڕشـــەكــــانی شــــیــَخ مـحـمــود:.
دوای شەڕی جیهانی یەكەم كوردستان دابەش كرا بەسەر (توركیا و ئێران و عێراق و سوریا) دا. دوای ئەوە مێژووی لە كوردستاندا چەندین ڕاپەڕین ڕویاندا، یەكێك لەوانە شۆڕشەكەی شێخ محمود بوو لە كوردستانی باشوردا.كە شەش ساڵی خایاند بەرانبەر دەسەڵاتی بەریتانیا كە میراتگری دەسەڵاتی عوسمانی بوو، پێش هودنەی (مەدرۆس)ی ساڵی (1918) لەنێوان توركەكان و هاوپەیماناندا، پێش گەیشتنی سوپای بەریتانیا بۆ سولەیمانی توركەكان ئەوێیان بەجێ هێشتبوو دەسەڵاتیان دابووە دەست شێخ محمود. حكومەتی بەریتانیا (میجەر نوئیلی) دانا بە ئەفسەری سیاسی كەرتی كەركوك كە دەسەڵاتی لە زێی بچووكەوە بۆ دیالە و باكوری لە ڕۆژهەڵاتەوە كە سنوری توركیا و فارس دەگرێتەوە و بریتیە لە بەشێكی ولایەتی موسڵ. كە پێیان ڕاگەیەنرابوو ئامانجی ئەوەبێت كەوا لەگەڵ سەرۆكە لۆكاڵ و ناوخۆیەكاندا ڕێك بكەوێت بۆ گەڕانەوەی ئاسایش و ئارامی ناوچەكە و دوورخستنەوەی بریكارەكانی دوژمن و ڕێگە پێدراوە بە دانانی شێخ محمود وەك نوێنەرێكی بەریتانیا لە سلێمانی. پاشان كەوتە دروست كردنی سیستەمێكی حوكمڕانی كاتی كە لەلایەن خەڵكیەوە پەسەندبێت، بۆ ئیدارەیەكی كوردی شێخ محمود كرا بە حوكمداری ناوچەكە و كاربەدەستی كوردیشی دامەزراند بۆ كاركردن لەژێر سەرپەرشتی ئەفسەرە سیاسیە بەریتانیەكاندا. هەردوو سەرۆكی كەركوك و كفریش سەرۆكایەتی شێخ محمودیان ڕەت كردەوە و داوای بەڕێوە بردنی ڕاستەوخۆی بەریتانیایان دەكرد.
شێخ محمود ڕازی بوو بە وەرگرتنی یارمەتی و پارێزگاری بەریتانیەكان، ئەمەش بووە هۆی پەرەسەندنی دەسەڵاتی شێخ محمود و سنوری سلێمانی بەزاند و گەیشتە ناوچەكانی تری كوردستان، ئەمەش بووە هۆی نیگەرانی هەندێ لە سەرانی كورد و تەنانەت بەریتانیەكان.
لە ناوەڕاستی ساڵی (1919) (میجەر سۆن) شارەزای باشوری كوردستان كرایە ئەفسەری سیاسی لە سولەیمانی بە ئامانجی ئەوەی پێگەی شێخ محمود كەم بكاتەوە بۆ ئەو ئاستەی لەگەڵ خەسڵەتیدا یەك بگرێتەوە. لە كۆتایی مانگی نیساندا لە ڕاپۆرتێكدا ناڕەزایی عەشرەت و هۆزەكان تا دەهات زیادی دەكرد، لەسەر ئەم بنەمایە میجەر سۆن هۆزی جافی لەژێر ڕكێفی شێخ دەركرد و یاریدەرێكی ئەفسەری سیاسی لە هەڵەبجە دانا، كە دەكەوێتە ڕۆژهەڵاتی سلێمانیەوە. شێخ هەوڵێكی زۆریدا بۆئەوەی دەسەڵاتەكەی لەدەست نەچێت، لیڤیە كوردەكان كەوا ئەفسەرانی كورد فەرماندەیان بوون پشتیوانی شێخ محمودیان دەكرد.
لە 20 مایی (1919) شێخ كودەتایەكی دژی بەریتانیەكان بەرپا كرد بە پاڵپشتی كوردەكانی دیوی ئێران بەتایبەتی سەركردەكانی ناوچەی مەریوان و هەورامان، بەهاوكاری محمود خانی دزلی كە یەكێك بوو لە سەرۆكەكانی ناوچەی هەورامان كە بە هێزەكانیەوە گەیشتە سلێمانی و هاوكاری شێخی كرد لە دەستگیر كردنی جێگری حاكمی بەریتانی لە سلێمانی (میجەر هاوین). شێخ محمود شاری هەڵەبجەی داگیر كرد، یاریدەری ئەفسەری سیاسی هەڵەبجە و چەكدارانی بەهاوكاری (عادلە خانم) دەرباز بوون و بەزەحمەت گەیشتنە خانەقین.
لە 11 حوزەیران مەسەلەكە زیاد لە سنوری خۆی تێپەڕی كرد شێخ ئامادەیی دەربڕی بۆ دانوستان لە 18 حوزەیران شەڕ دەستی پێكرد هێزەكانی شێخ محمود لە دەربەندی بازیان تێكشكان و خۆشی بە برینداری بەدیل گیرا.
(سیرس ئارنوڵد ویلسن) كە یەكەم ئەفسەری ڕامیاری بەریتانیا بوو لە بەغداد، لەسەر بزوتنەوەكەی شێخ محمود دەڵێت / كوردەكان نایانەوێت بگەڕێنەوە ژێر دەسەڵاتی میری توركی و نایانەوێت بكەونە ژێر دەسەڵاتی عێراق، بیركردنەوە لە كوردستان لەناو كورداندا دەخوازن لە چنگی تورك دەرباز بن و زۆربەی كوردان لایەنگری پڕۆژەی ئازادی كوردستان دەكەن.
لە حوزەیرانی ساڵی (1930) دا پەیمانی نێوان ئینگلیز و عێراق كۆتای بە سەرپەرشتكاری (ئینتراب) بەریتانیا هێنا و عێراقیان سەربەخۆ كرد، بەبێ ئەوەی هیچ باس لەچارەنووسی كورد بكرێت لەكاتێكدا عێراق لەساڵی (1932) دا لە كۆمەڵەی نەتەوەكان بە ئەندام وەرگیرا و دیسان هێزەكانی بەریتانیا ڕاگرتنی ئاسایشی هەرێمی كوردستانیان گرتە ئەستۆی خۆیان. لەساڵی (1931) دا شێخ محمود لە هیندستان گەڕایەوە و شۆڕشی دەست پێ كردەوە و ناوچەی بەرزانیش هاتە پاڵی، هێزەكانی بەریتانیا شێخیان بەدیل گرت و لە بەغدا خستیانە ژێر چاودێریەوە و بەرزانیەكان بەڕابەرایەتی شێخ ئەحمدی بارزان ڕاپەڕین و هێزی ئاسمانی بەریتانی هێرشی كردە سەر گوندەكانیان و زیانێكی زۆری بە ماڵ و سامانیان گەیاند. ساڵی (1933) جارێكیتر بەرزانیەكان ڕاپەڕینەوە دژی هێزەكانی بەریتانیا بەڵام سەركەوتوو نەبوون.
لە 8ی حوزەیرانی (1937)دا پەیمانی سەعد ئاباد لەلایەن دەوڵەتانی (توركیا و عێراق و ئێران) واژو كرا، كە بڕگەی حەوتەمی دژ بە دامەزراندن و چالاكی گشت ڕێكخراو و كۆمەڵەیەك بوو كە ئامانجی تێكدانی سیستەمی ئەو وڵاتانە بێت، كە مەبەستیان لە بزوتنەوەی كورد بوو.
ساڵی (1943) شۆڕشی بارزان بەسەرۆكایەتی مەلا مستەفای بارزان هەڵگیرسا و زوو پەرەی سەند، بەڵام لە بەرەنگاری لەشكری عێراقدا شكستی هێنا و ناچار بوو ناوچەیەكی فراوان لە پارێزگای هەولێر و هەرێمی بادینان چۆڵ بكات، لەساڵی (1945) دا هێزە ئاسمانیەكانی بەریتانیا پاشەكشەیان بە هێزەكانی مەلا مستەفا كرد بۆ ناو كوردستانی ئێران، لە ساڵی (1946) دا مەلا مستەفا بەشداری دەمەزراندنی كۆماری مەهابادی كرد، دوای ڕوخاندنی كۆماری مەهاباد ساڵی (1947) بارزانی و كۆمەڵێك لە جەنگاوەرانی خۆیان گەیاندە یەكێتی سۆڤیەت و ماوەی (15) ساڵ لە یەكێتی سۆڤیەت مایەوە تا شۆڕشی (14 ی تەمووزی 1958)ی عێراق و گەڕایەوە نیشتمان.
شۆڕشی ئەیلول (1961 – 1975)
شۆرشی (1958) ناوی عێراقی كردە وڵاتی دوو نەتەوە، كە لە دەستوری كاتیدا هاتبوو (كورد و عەرەب هاوبەشن ((شەریكن)) لەم نیشتمانە). دوای ئەوەی عبدالكریم قاسم بەتەواوی چنگی لە كورسی دەسەڵات گیربوو، لەگشت بەهرەكانی شۆڕش پاشگەز بوەوە، لە ساڵی (1960) دا كەوتە پەلاماری كوردستان و تاقمێك دەرەبەگی چەكدار كرد و ناوچەكانی كوردستانی بۆردومان كرد. ساڵی (1961) بزوتنەوەی چەكداری كورد دەستی پێ كرد.(بزوتنەوە چەكداریەكەی كورد لەنێوان ساڵانی (1961 – 1968) بووە هۆی ڕوخانی چوار ڕژێمی یەك لەدوای یەكی عێراق).
لە 8ی شوباتی (1963) حیزبی بەعس كودەتایەكی خوێناوی لە عێراق ئەنجامدا، سەركردایەتی كورد پیرۆزبایی لێ كرد و پشتگیری بۆ نیشاندا لەپێناو بەجێ هێنانی داخوازیەكانی كورد، بەڵام ڕژێمی بەعس بەخێرایی پاشگەز بویەوە لە حوزەیرانی (1963) دا پەلاماری بۆسەر كوردستان دەست پێ كرد و لە سلێمانی لە 9ی حوزەیرانی قەسابخانەی حامیەی دانا كە (280) هاوڵاتی كوشت و لە كەركوك و دەوروبەری سیاسەتی تەعریب و دەركردنی خێزانە كوردەكان و هێنانی عەرەب بۆ شوێنەكانیان پەیڕەو كرد. لەساڵی (1964) دا كۆمەڵێ لە ئەندامانی مەكتەبی سیاسی پارتی لە سەركردایەتی مەلا مستەفا جیا بوونەوە. سەرهەڵدانی شۆڕشی ئەیلول كاریگەری لەسەر گۆڕەپانی كوردستان و ناوچەكە پەیدا كرد. ڕژێمی ئێران لەڕێگەی (عیسا پشماك) سەرۆكی ساواكی ئێران هەوڵی پەیوەندی لەگەڵ سەركردایەتی شۆڕش دا. لە ئەنجامدا سەركردایەتی شۆڕش كەوتە ژێر كاریگەری ڕژێمی شای ئێرانەوە، لەڕێگای ئەوەوە پەیوەندی لەگەڵ ئەمریكا و ئیسرائیل دروست كرد، ئیتر لەوكاتەوە سەركردایەتی شۆڕش كەوتە ژێر فشاری دەرەكی (ئەوەش بوو لە ئەنجامدا شای ئێران كاری بە كورد نەما لە شەو و ڕۆژێكدا شتێك نەما بەناوی شۆڕشی ئەیلول).
لە 11ی ئازاری (1970) دا ڕێكەوتن لەنێوان ڕژێمی بەعس و سەركردایەتی شۆڕش بە سەرۆكایەتی مەلا مستەفا مۆركرا، كە بە خولی (كۆجوبار) ناودەبرێت، ساڵانی (1970-1974) بە قۆناغی (نەجەنگ نە ئاشتی) لە كوردستانی عێراقدا دائەنرێت. ڕژێمی بەعس چەندین جار پلان ڕێكدەخات بۆ لەناو بردنی سەرانی كورد، ڕژێم هەڵوێستی بەعەرەب كردنی ناوچەكانی كوردستان دەگرێتەبەر و سەرپێچی لە بەجێ هێنانی بەندەكانی نێوان پەیمانەكەی كرد، تا لە ساڵی (1974) دا ڕژێمی بەعس بەتەواوی پەشیمان دەبێتەوە لە ڕێكەوتنەكەی ئازار و شەڕ دەست پێدەكاتەوە.
سەرئەنجام لە مایسی (1975) دا شۆڕشی ئەیلول بەهۆی پیلانی دەوڵەتان (ئێران و عێراق و جەزائرەوە) شكستی هێنا و سەركردایەتی دەستی لە جەنگ هەڵگرت و بوونە پەنابەر لە ئێران و لەشكری كوردی توشی هەرەس بوو.
هۆكاری شكستی بزوتنەوەی كورد دەگەڕێتەوە بۆ هاوپەیمانی لەگەڵ ئەو دەوڵەت و ولایەتانەی كە دوژمنی بزوتنەوەكە بوون، ئەوەی سەركردایەتی شۆڕش بیری لێ نەكردبوەوە نا ڕۆشنی ڕێبازی هاوپەیمانان بوو، لاوازی بزوتنەوەكەش دەگەڕێتەوە بۆ خودی هەنگاوەكانی كە نەیتوانی ڕادیكاڵانە لەشكرێكی نەتەوەیی بە ئایدولوژیای شۆڕشگێڕانە گرێدراو بە جەماوەر دروست بكات. بێگومان مێژووی بزوتنەوەكانی كوردستان كە نەتەنها جاش و جاشێتی بوبێتە هۆی كاریگەر بۆ پەژموردەیی كورد، بەڵكو لەوە كاریگەرتر ناڕێكی و ڕقەبەرایەتی و ناتەبایی سەركردە و لایەنە ڕامیاریەكانی بزوتنەوەی ئەم نەتەوەیە بوو..
سەرهەڵدانەوەی بزوتنەوەی كوردستان ( شۆڕشی نوێ و گوڵان و بەرەی كوردستانی)نیشتمان پەروەران و دڵسۆزانی كورد نەچوونە ژێر ئەو بارە سەختەی بەسەر گەلی كوردا هات دوای هەرەسی شۆڕشی ئەیلول.
لە مایسی (1976) دا جەنگی پارتیزانی كوردستانی عێراق سەری هەڵدا، ڕێكخراوە چەكداریەكانی كورد كەوتنە لێدانی یەكەكانی سوپای ڕژێمی بەعس، گەرمترین جەنگ كەوتە بادینان و پەیامی جەنگ لە سورداش و ڕانیە بڵاو بوەوە، ڕژێم چەند جارێك بۆردومانی بنكەكانی پێشمەرگەی كرد.
ماوەی نێوان ساڵانی (1975 – 1976) كاتی ڕێكخستنەوەی گشت پارت و بزوتنەوەو ڕێكخراوە كوردیەكان بوو.یەكێتی نیشتمانی كوردستان لە سێ باڵی (كۆمەڵە و سۆشیالیست و خەتی گشتی) پێكهاتبوو، پارتی دیموكراتی كوردستان سەركردایەتی كاتی (قیادەی موەقەتەی) دروست كرد، هێزە كوردیەكان هەوڵی فراوان كردنی بنكەكانیان داو پەلاماری هێزەكانی ڕژێمیان دا.
ڕژێمی بەعس كە هەستی كرد بە دەست پێكردنەوەی شۆڕشی چەكداری كورد لە ساڵانی (1977-1978) دا هەزارەها گونی كوردستانی لەسەر سنوری (توركیا و ئێران و سوریا) وێران كرد و دانیشتوانەكانیان گوێزرانەوە بۆ ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی ڕژێم.
ڕژێمی فاشستی بەعس بە قوڵایی (8-12) میل ناوچەی قەدەغە كراو (موحەرەمە)ی دەستنیشان كرد و دانیشتوانەكانی گواستەوە بۆ ئۆردوگا زۆرەملێكان، ڕژێمی بەغدا دەستی كرد بە سیاسەتی تەعریب و قەڵاچۆ كردن لە هەرێمە كوردیەكاندا. كوردستان بەم شێوەیە مایەوە تا سەرهەڵدانی شەڕی عێراق – ئێران لە ساڵی (1980) دا ئەم شەڕە دەرگایەكی نوێی كردەوە بۆ بزوتنەوەی كورد لە عێراقدا، كە تیایا فاكتەری دەرەكی گرنگی سەرەكی بەدەست هێنان لەگەڵ ئەوەشدا شەڕی ناوخۆ لەنێوان لایەنەكانی بزوتنەوەی كوردا ڕویان دا ئەم شەڕانە زیاتر سودیان بە دەوڵەتانی (عێراق و ئێران) دەبەخشی و ئەنجامیان بوونە هۆی چەندین كارەساتی تراژیدیای مێژوویی بۆ گەلی كورد، وەكو كیمیا باران و ئەنفال و بێسەرو شوێن كردنی هەزارەها هاوڵاتی و بەند كردنیان و ئاوارەبوونیان وێران كردنی هەزارەها گوند و سوتاندنی باخ و دەغڵو گواستنەوەی سەدەها خێزانی كوردی و فەرمانبەر بۆ ناوەڕاست و خوارووی عێراق. دوای كۆتایی شەڕی عێراق و ئێران، ڕژێمی بەعس دەستی گرت بەسەر ئەو ناوچانە لەژێر دەسەڵاتی پێشمەرگەدا بوون. لەساڵی (1987) بەرەی كوردستانی لەنێوان حیزبەكانی سەر گۆڕەپانی كوردستان پێكهێندرا، و لەساڵی 1989 بۆ پەیدا كردنی پشتگیری لە كورد بەرەی كوردستانی چالاكیەكانی دەباتە ڕۆژئاوا. لە ساڵی (1990) سەدام پەلاماری كوێتی دا و داگیری كرد، هێزەكانی هاوپەیمانان هێرشیان كردە سەر هێزەكانی عێراق و كوێتیان ڕزگار كرد.
لە ئازاری (1991) گەلی كورد بەرانبەر دەسەڵاتی ڕژێمی بەعس ڕاپەڕینی كرد و دامودەزگاكانی بەعس لە كوردستاندا ڕاماڵی، دوای ماوەیەك ڕژێمی بەعس پەلاماری كوردستانی دایەوە و كۆمەڵانی خەڵكی كوردستان ژێر دەستەی ڕژێمی بەعسیان قبوڵ نەكرد و كۆڕەوە ملیۆنیەكەی خەڵكی كوردستان دەستی پێكرد و ئاوارەی سنورەكانی توركیا و ئێران بوونەوە، لە 15/4/1991 دا ئەنجومەنی ئاسایش بڕیاری ژمارە (688)ی دەركرد بە دامەزراندنی كەمەرەی ئاسایش بۆ كوردستان و تێیدا عێراقی تاوانبار كرد بە پێشێلكردنی مافی مرۆڤ.
لە ساڵی (1992) گەلی كورد لە هەرێمی كوردستاندا پەرلەمانی كوردستانی هەڵبژارد و حكومەتی هەرێمی كوردستانی پێكهێنا و لە دەستوری حكومەتی فیدراڵی عێراقدا هەرێمی كوردستان بەڕەسمی دانی پیانرا.
حكومەتی هەرێمی كوردستان لەماوەی (29) ساڵی حوكمڕانیدا بە نەفسی حیزبی حوكمڕانی وڵاتی كرد و سەلماندی كە تەنها نوێنەری حیزبە دەسەڵاتدارەكان بوو نەك كۆمەڵانی خەڵكی كوردستان، بۆ چەسپاندنی دەسەڵاتێكی بیرۆكراتی لەپێناو پێگەی سیاسی و دەسكەوت. وڵاتیان بەرەو قەیرانی سیاسی و ئابووری و دارایی بردووە بارودۆخێكی مەترسیداریان بۆ خەڵكی كوردستان خوڵقان.
میكافیلی دەڵێـت : مێژوو هەرچەندە لاپەڕەی لێ وەربگیرێت بۆ نووسینەوەی ژیان و بەسەرهاتی حكومڕانی، هەریەك لەو سەركردە خۆپەرست و ستەمكارانە تەنها یەك دوو ڕستە تەرخانبێت بۆ دوا دیمەنی كۆتا هێنان و زەلیلی و ناشرینی ستەمكاریان بۆ تا ئەبەد.
تێكۆشەری ئەفریقیا (نیلسون ماندێلا) كە نزیكەی سی ساڵ زیندانی كرا و تەنها چوار ساڵ لە سەرۆك كۆمار و سەرۆكایەتی حیزب مایەوە. لەساڵی (1997) دا لە كۆنفرانسێكی پارتەكەیدا ووتی ( نەوەی ئێمە بەشی خۆی ئەنجامدا، ئیتر نۆرەی نەوەی پاش ئێمەیە) بەڵام سەركردە برا كوژەكانی ئەمڕۆی كورد، دەردی شاعیری كورد عەبدوڵڵا پەشێو دەڵێت ((بە گوللە تۆپیش دەست لە كورسی هەڵناگرن)).
دەرئەنجام ئەوەی گرنگە كورد پەند و وانە وەربگرێت و با لەهیچ سەردەمێكدا لەو تراژیدیا و كارەساتانە بەسەر گەلی كوردا هاتوون دووبارە نەكرێنەوە ، هەوڵبدرێت ڕیزەكانی نەتەوەی كورد یەكگرتوو بێت و سوود لە هەموو ئەو ناكۆكی و دوبەرەكی و شەڕی ناوخۆ و نۆكەرایەتی بۆ داگیركەرانی كوردستان وەربگیرێت.
سەرچاوەكان
1- بزوتنەوەی نەتەوەی كورد و ویستی سەربەخۆی / نووسینی : گریس كۆچیرا / و. حەسەن رەستگار.
2- میرایەتی بابان لەنێوان بەداشی ڕۆم و عەجەمدا / نووسینی: نەوشیروان مستەفا.
3- گەلێكی پەژموردە و نیشتمانێكی پەرت ((كورد و كوردستان)) / وەرگێڕانی: م. گۆمەیی
نووسینی بەشەكانی
أ- كورد لە ئیمپڕاتۆریەتی عوسمانیدا كەنداڵ
ب- كوردستانی توركیا كەنداڵ
ت- كوردستانی ئێران عبدالرحمن قاسملۆ
پ- كۆمارە كوردیەكەی مەهاباد ئارجی رۆزیفیلد
ج- كوردستانی عێراق عیسمەت شەریف وانلی
ح- كوردستانی سوریا مستەفا نازدار
4- مەسەلەی كورد لە ڕاپۆرتێكی ساڵی (1920) ی بەریتانیا / وەرگێڕانی: محمد حمە صاڵح تۆفیق.
5- كورد لە ئەرشیفی ڕوسیا و سۆڤیەت دا / نوسینی د.ئافراسیاو هەورامی .