خوێندن بەزمان دایكی مافێكی یاسای و دیموكراتییە
8/3/2021 12:54:00 PM
ئەحمەد هەورامی
زمانی دایكی دڵ و هەست و ئەندێشەیە،
هەركەسێ لەگەڵ زمانی دایكی ململانَ بكات،
لەگەڵ قوڵترین لایەنی ڕوحی شەڕی دوژمنایەتی دەكات،
لەوپەڕیشدا خۆ هەڵدێرێ.
(هایدگر)
زمان هۆیەكی ئاخاوتنی مرۆڤەكانە لەگەڵ یەكتر،
زمان دەربڕین سۆز و ئێش و ئازار مرۆڤەكانە بۆخۆیان و هەم بۆ بەرامبەریان، فراوانی
شێوەزارەكانی زمان بەڵگەی زمانەو زمانیش ناسنامەی ڕوحی نەتەوەیە.
هەر لە دامەزراندنی دەوڵەتانی پاشماوەی ئیمپڕاتۆریەتی
عوسمانی، دەوڵەتانی دروست كراوی دەست ئیمپریالیزم لە كوردستاندا دەست بە جینوسایدی
كورد و زمانەكەی كرا. لە (ئێران بە تەفریس و لە توركیا بە تەتریك و لە سوریا و عێراق
بە تەعریب). لەسەردەمی ڕابردوودا تا ئەمڕۆ لە كوردستانی باشوور ڕۆڵی زمانێكی یەكگرتوو
ستاندارد بۆ كورد گیراوە. كە ئەم زمانە بۆ حكومەتی هەرێمدا بەڕەسمی بكرێت و لە هەرێمدا
بەڕەسمی بچەسپێندرێت، ئەمەش بە چەسپاندنی زاری سۆرانی بوو بەسەر شێوازە زارەكانی
تردا، بەتایبەت ڕەت كردنەوەی ئەم زارە وەك زمانی ڕەسمی حكومەتی هەرێم لە بادینان ئەزمونێكی
خراپی بەسەر خوێندنی زار هێنا. ئەم ڕەت كردنەوە بووە هۆی لەتبوونی زمانی كوردی لە
باشوور بە دوو زمان.
بۆ ڕزگار بوون لەم پەرت بوونە دەبێت هەوڵ بدرێت
زمانێكی یەكگرتووی ستاندارد بۆ حكومەتی هەرێم فەراهەم بكرێت كە شێوە زمانی ڕەسمی
حكومەت بێت و مافی شێوەزارەكانی تریش تیا پارێزراو بێت.
خوێندن بۆ زارەكان مافێكی ڕەوایە، ڕەنگە ئەمە بۆ
دەوڵەتێكی چەند ساڵەی دێرین ئاسان و گونجاوبێت،
بەڵام بۆ كورد ترازاندنەكانی زیاترن و زەحمەتە لەم بارودۆخە ئێستای حكومەتی
هەرێمدا بێتەدی!
لەكاتێكدا بواری پەروەردە لەهەرێم كوردستاندا لەلێواری
مەرگدایە، هەرلەبێ نرخ كردنی خوێندن بەشێوەیەكی سیستماتیكانە و نەبوونی پێداویستیەكانی
پڕۆسەی خوێندن لە هەموو قۆناغەكانی خوێندندا و دەوری نێگەتیفی میدیاكان بۆ
وروژاندنی خراپەكانی دەسەڵاتی سیاسی و چەندەها كێشەو گرفتی تر كە بەرۆكی پڕۆسەی پەروەردەی
گرتۆتەوە و هەناسەی لێبڕیووە. بەتایبەتی نەخۆشی (كۆرۆنا).
ئەگەر پڕۆسەی پەروەردە و فێركردن لە هەرێمی
كوردستاندا وا بڕوات و هێشتا زمانێكی یەكگرتوو لە حكومەتی هەرێمدا پەیڕەو ناكرێت و
زارەكانیش لەمەترسی لەناوچووندا. دەبێ چێ
بكرێت بۆ ڕزگاربوونی زارەكان لەم مەترسیەی كە ئێستا بەرەوڕوویان بووەتەوە؟
بەپێی ئاگادارییەكانی یونسكۆ بۆ لەناوچوونیان؟
دكتۆر موئمین زەڵمی (دكتۆرای سیاسەتی زمان)
ئاماژە بەكۆمەڵێ سەرچاوەی گرنگ دەدات دەربارەی (بۆچی گرنگە منداڵ زمانی دایكی بخوێنێت؟)
زمانی دایك ئەو پەیوەندییە هەڵقوڵاوەی خێزانییە
كە منداڵ لەدایك بوونیەوە قسەی پێدەكات، گفتوگۆ لەگەڵ خێزان و دەوروبەرەكەی پێ ئەنجام
ئەدات. سەرەتا منداڵ بۆ پەیوەندی كردنی پەنا بۆ ئەو زمانەی دایكی دەبات كە پێی
پژاوە لەبەرئەوە گرنگە بۆ خوێندن پەنا بۆ ئەو زمانە ببات.
منداڵ پێش قوتابخانە بەزمانی دایكی ئاخاوتنی
كردووە و شارەزایی لە زمانی تردا نییە پێویستە چوونی بۆ قوتابخانە بە زمانی دایكی
بخوێنێت بۆئەوەی نەكەوێتە ناو ئەو بۆشاییە زمانەوانی و دابڕانی لەزمانی دایكی.
خوێندن بۆ ئامانجی برەو پێدانی تواناو وەرگرتنی
زانیارییە لە منداڵدا، لەبەرئەوە خوێندن بەزمانی دایكی كاریگەری ڕاستەوخۆی لەسەر بەرزكردنەوەی
ئاستی زانیاری دەبێت. پەروەردەی نوێ جەخت لەسەر بەشداری ڕاستەوخۆی قوتابی دەكاتەوە
بەشێوەیەك قوتابی سەنتەری پڕۆسەی فێركردن بێت.
خوێندن بەزمانی دایكی بۆ منداڵ هۆیەكی گرنگە بۆ
بەتین كردنی پەیوەندی ماڵەوە و قوتابخانە بە بەشداری دایك و باوكی قوتابی لە پڕۆسەی
پەروەردە و فێركردنی منداڵەكانیان، چونكە خوێندن بەزمانی دایكی لە قۆناغە بنەڕەتیەكاندا،
مافێكی یاسایی و دیموكراتیە بۆ ڕەخساندنی ژینگەیەكی تەندروست بۆ منداڵ لەپێناو گەشەكردن
و بیركردنەوە و فێربوونی بابەتی سەردەمیانە.
ئەمڕۆش لەهەرێمی كوردستاندا مەترسی لەپەیڕەوی سیاسەتی
هەڵەی پەروەردەیی حكومەت دەكرێت. كە دەبینین لە قوتابخانەی حكومی و ناحكومیەكاندا
هەژموونی زمانی بیانی تەنگی بە زمانی كوردی هەڵچنیووە، خوێندن بەزمانی ئینگلیزی لەپۆلی
یەكەمی سەرەتاییدا و هەتا كردنەوە قوتابخانە زمانی بیانی ئەمانە بوونە هۆی بیرچوونی
قوتابی لە زمانی دایكی.
كەواتە زمانی كوردی و زارەكانی لەمەترسیدان لەباشووری
كوردستاندا، ئەمەش هەست كردنە بە سەردەمی لەناوچوونی زمان و زارەكان ئەگەر پلانێكی
سەردەمیانە بە میتۆدێكی زانستی بۆ زمانی نەتەوە هەبێت لەپاڵ ئەم زمانە ڕەسمیەو زارەكانیش
گەشە بكەن، دەبێتە دەوڵەمەندی زمانی كوردی و مانەوەی وەك زمانی نەتەوەیی یەكگرتوو.
سەردەمێك لە ناوەڕاستی كوردستاندا زمانێكی ئەدەبی
كورد هەبوو كە شاعیرانی كورد بە زاری جیاواز بەو زمانە ئەدەبیە شیعریان نووسیوە. گۆران
تەنیا زمان نییە، بەڵكو هەزار ساڵ ئەدەبیاتی ناوچەكەی لە دڵ و دەرووندایە. زاری هەورامی
نەك زارێكی كۆن و دەوڵەمەندی كوردییە لە هەمان كاتدا گەنجینەیەكی ئەدەبیاتی كلاسیكی
كوردی پێ نووسراوەتەوە و مێژوویەكی پرشنگدار و پڕ بەرهەمی هەیە.
بەڵام ئەمڕۆ هەست دەكەین وەكو لە نووسراوەكەی بەڕێز
وەزیری ڕۆشنبیری ولاوانی حكومەتی هەرێمی كوردستاندا ئاماژەی پێدرابوو بۆ مەترسی لەناوچوونی
زارەكان بەپێی پێداگری یونسكۆ لەم سەردەمەدا، یەكێ لەوانە زاری هەورامییە. پشتگیری
دكتۆر موحەمەد عەلی سوڵتانی نووسەر و توێژەرو هەڵسوڕاوی مەدەنی بەرجەستەی كورد، بۆ
پێداگری یونسكۆ لەمەترسی لەناوچوونی هەزار ساڵەی ئەدەبیاتی مێژووی ئەم گەلەیە كە لەڕابردوودا
زمان و نووسین و ئەدەبیاتی كورد بووە.
هەروەها بەیانی زیاتر لە (87) نووسەر و كەسایەتی
فەرهەنگی و ڕۆشنبیری كوردستانی ڕۆژهەڵات كە داوای پراكتیزە كردنی سیستمی پەروەردە
و خوێندن بەزمانی دایكی دەكەن. دەڵێن "ئێمە بەشێك لە نووسەر و كەسایەتی فەرهەنگی
و ئەدەبی و چالاكی كۆمەڵایەتی هەورامان بە تێگەیشتن و هەست كردن بە ڕۆڵی زمانی دایك
و برەودان بە فەرهەنگ و گەشەی زانستی زارۆڵە و پەروەردەی كەسایەتی، خوێندن بەزمانی
دایكی پێویست و داواكاریمانە بۆ پراكتیزە كردنی لەسیستمی پەروەردە و خوێندن ڕادەگەیەنین".لەگەڵ
ناردنی نامەی (28) ناوەندی مەدەنی و ڕۆشنبیریەكانی هەورامان بۆ داخوازیەكەی بەڕێز
وەزیری ڕۆشنبیری و لاوان بۆ پراكتیزە كردنی خوێندنی هەورامی و مەترسی لەناوچوونی
زارەكەی.
لەكاتێكدا خوێندن بەشێوەزاری ئەو ناوچانە كە كەلتوری
ناوچەی هەیە و كۆنە و هیچ شێوەیەكی خراپی بەسەر زمانی یەكگرتووی كورد نابێت بەڵكو
دەوڵەمەندی دەكات و بەزیندووی دەمێنێتەوە.
مێژووی ناوچەی هەورامان دەگەڕێتەوە بۆ پێش زایین
وەك میراتێكی مرۆڤایەتی دەیبینین كەبریتییە لە ڕەسەنایەتی و ڕێزگرتن لە مافی مرۆڤ
و یەكسانی، ناوچەی هەورامان هێمای كوردەواری ڕەسەن و كانگای داهێنان و ئەدەبی كوردە،
ئەگەر سەیرێكی مێژووی هەورامان بكەین كواهیدی ئەو ڕاستیەمان بۆ دەردەخات كە هەمیشە
مێژوویەكی پرشنگدار و پڕ بەرهەمی هەبووە و لەسەر ئاستی ناوچەكە و جیهان.
هەورامان ناوچەیەكی گەورەی مێژووییە دەكەوێتە ڕۆژهەڵات
و باشووری كوردستانەوە،شارەزایانی مێژووی هەورامانیش دەڵێن تایبەتمەندییەكانی
كلتور و فەرهەنگ و ڕۆشنبیری ناوچەكە كە هەزاران ساڵە پارێزراوە و وەكخۆی ماوەتەوە
هۆكارێك بوو بۆ ئەوەی بخرێتە لیستی شوێنەوارییەكانی جیهان. ((یەكێ لەوانە پاكترین
گوند لەجیهاندا لە هەورامانە)) گوندی (هەجیج ) ی سەر بەشاری پاوە لە ناوچەی هەوراماندا
وەك خاوێنترین گوند لە جیهاندا لەلایەن نەتەوە یەكگرتووەكانەوە لەساڵی (2011)دا
ناسێندرا. لەلایەن شاندێكی نەتەوە یەكگرتووەكانی كە سەردانی گوندی هەجیجیان كرد ئەم
گوندەیان وەك پاكترین گوند لەسەر ئاستی جیهان دەستنیشان كرد. مێژووی گوندی هەجیج بۆ
زیاتر لە (1200) ساڵ پێش دەگەڕێتەوە. هۆكاری سەرەكی بۆ دەست نیشان كردنی ئەو گوندە
بە خاوێنترین گوند لەجیهاندا لەوانە: ڕەوشی ژینگەی ناوچەكە و بەكارنەهێنانی جگەرە
و خواردنەوەی مەی، و دروستكردنی زۆرینەی كەل و پەل و پۆشاك و پێداویستیەكانی ژیان
لەلایەن خۆیانەوە.
گوندی "هەجیج" چەندین ساڵە وەك خاوێنترین
گوندی پارێزگای كرمانشان لەلایەن ئیدارەی میرات و كەلتوری كرماشانەوە دەستنیشان
كراوە.
هەورامان ناوچەیەكی گرنگی كوردستانە هەمیشە ڕۆڵی
بەرچاوی لە فەرهەنگ و ئەدەب و مێژوو و شۆڕش و سیاسەت و بزافی ڕزگاریخوازی لە
كوردستاندا هەبووە.
ناساندنی هەورامانی (تەخت و ژاوەڕۆ و لهۆن) وەك
شوێنەوارێكی جیهانی وەك میراتێكی مرۆڤایەتی دەیبینین. كە لەڕۆژی 27/7/2021دا كۆمیتەی
جیهانی یونسكۆ لە شاری فۆچوی وڵاتی چین بە ئامادەبوونی نوێنەری (139) وڵات لە كۆبونەوەی
چلوچوارەمینی دا. ناوچەی هەورامانی وەك ناوچەیەكی كەلتوری مێژووی لەسەر ئاستی جیهاندا
تۆمار كرد و خرایە لیستی شوێنەوارەكانی جیهانەوە. لایەنیكەم یۆنسكۆ ڕەچاوی هێڵی
سنووری دەستكردی نێوان عێراق و ئێرانی نەكردووە.
گەلی كورد بەهۆی ژێردەستییەوە لەنێوان بەرداش
داگیركەراندا گەلی لە كەلەپوور و ناسنامەی لەدەستداوە یان لێی زەوت كراوە یان تێكدراوە
و خاپور كراوە بۆیە بەردەوام لەژێر هەڕەشەی لەناوچووندا بووە.
ئەمڕۆ دەبینین كە زمانی كوردی بەگشتی لە ڕۆژهەڵات
و باكوور و ڕۆژئاوای كوردستان لەبەردەم مەترسی لەناوچووندایە، هەرچەندە هەوڵێكی بەردەوام
هەیە لەلایەن ڕۆشنبیران و دڵسۆزان و ڕێكخراو وچالاكی مەدەنی و هێز و لایەنەكانەوە
بۆ ڕزگاربوونی زمانەكەیان لەناوچوون. بەڵام سیاسەتی ڕەگەز پەرستانەی وڵاتانی داگیركەری
كورد تا ڕادەی لەناوچوون دژی مافی فەرهەنگی و ڕۆشنبیری گەلی كوردن. تالە ڕۆژهەڵاتی
كوردستان (مامۆستا زارا) كە بەزمانی دایكی وانەی بە زارۆڵەكانی وتووەتەوە دەسگیر
كراوە و تا ئێستاش لە زیندانی كۆماری ئیسلامی دایە.
لەهەرێمی كوردستانیشدا دەبینین حكومەتی هەرێم خەمساردە
و بێباكە بەرامبەر بە زمانی حكومەت هیچ پلانێكی بۆ زمانی كوردی و پێشخستنی نییە،
كورد زمانی ستانداری ناجێگیرە و كەوتووەتە بەر هەژموونی زمانی بێگانە.
زار و شێوەزارەكان كاتێك پڕ شكۆ دەبن كە هاریكاری
گەشەكردن و دەوڵەمەند كردنی زمانە ستاندارەكەیان بووە. بۆئەم هەنگاوەش بایەخ دان بەمەتر
و بە كردنی وشە و ڕستە و هۆنراوەی شێوەزارەكانی تر لە بابەتەكانی خوێندنی كوردی دا
دەبڕێژن لە خوێندنگاكاندا، ئەمەش دەبێتە هۆی دەربڕینی سۆز و خۆشەویستی و ڕێز لەنێوان
شێوە زارەكانی باشووری كوردستاندا ، ئەم هەنگاوەش لە كتێبی خوێندنی پۆلی دووەمی سەرەتایدا
ڕەچاوكرابوو، بەموتر بە كردنی چەند وشە و ڕستەی زارەكانی تر و لێكدانەوەی ماناكان
بەوشەكانی زمانی كتێبەكە (لەكۆتایی بابەتەكەدا) بۆ شارەزابوونی قوتابیان لەوشە و ڕستەكانی
زارەكانی تردا...
پێویستە ئەم هەنگاوەش پەیڕەو بكرێت هەر لەپۆلی یەكەمی
سەرەتایی تا پۆلی سێیەمی ناوەندی لە كتێبی خوێندنی كوردیدا. لە قۆناغەكانی ئامادەیی
تا زانكۆ بەتایبەتی كۆلێژی پەروەردە/ بەشی زمانی كوردی، بایەخێكی گرنگ بدرێت بەشێوەزارەكان
بەتایبەتی لەكتێبی زمان و ئەدەبی كوردیدا، بۆ لێكۆڵینەوە لە مانای شیعری شاعیرەكان
بەشێوەزارەكانیان وەكو (مەولەوی و بێسارانی و سەیدی هەورامی و مەحوی و قانع و ئەحەد
موختارجاف و ئحمەدی خانی و ئەدیبەكان وەكو مەلا عبدالكریمی مودەریس و مولانا خالد
و شۆڕش و شۆڕشگێڕانی كورد و هتد). تاوەكو هێنانی بڕوانامەی ماستەرو دكتۆرا لەسەر ئەم
شاعیر و ئەدیب و شۆڕش و شۆڕشگێڕانە لەلایەن خوێندكارانیانەوە پێویستیان بە شارەزای
زمان و زارەكانیان هەیە بۆ سەركەوتنیان لە نووسینی ئەتروحەكانیان.
كەواتە هەنگاونان بەتێكەڵ كردنی زارەكان لەبەرنامەكانی
خوێندندا هەنگاوێكی گرنگە بۆ گەشەكردن و دەوڵەمەند كردنی زمانە ستاندارە ڕەسەنەكەی
كورد.