ئایندە بە ئاڕاستەیەكی مەترسیداردا تێدەپەڕێت
3/29/2024 3:18:00 PM
ئەحمەد هەورامی
ئایندەی ناوچەكە و عێراق و هەرێمی كوردستان بە ئاڕاستەیەكی مەترسیداردا تێدەپەڕێت
داڕشتنەوەی نەخشەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و گۆڕانكاریەكانی دوای جەنگی غەزە دەبێتە شتێكی حەتمی، ئەو تەنگەژە و ململانێی سیاسیەی ئێستا لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەدی دەكرێت، ئاماژە بۆ سەرهەڵدانی قەیران و شەڕێكی ترسناك بە شێوازی نوێ سەرهەڵبدا، بەپێی ئاماژەكان لە ژێر پاساوی ڕێكخستنەوەی بارودۆخی سیاسی و كۆنتڕۆڵكردنەوەی كێشەكان ناوچەكە لە پێناو هەژموونی دەسەڵات و سامان و نفوز و پاراستنی بەرژەوەندیەكانیان، خەریكە بۆ دەورەیەكی تر ناوچەكە بەرەو ڕووی شەڕوململانەی مەترسیدار دەبێتەوە.
ئەمڕۆ ڕۆژهەڵات وەك ناوچەیەكی جیوسیاسی لە سیاسەتی نێودەوڵەتیدابەكاردەهێنرێت و لە چوارچێوەی بەرژەوەندییەكانی سەرمایەداری هاوچەرخدا باس لە ڕۆژهەڵاتی نوێ یان گەورە دەكرێت و لەبازنەی ناكۆكی و ململانییەكانی جیهان، كە بەشێكی فراوانی لە گۆرەپانی ئەم ناوچەیەدا بەرپادەكرێت.
تایبەتمەندی سیاسی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەوەدایە كە ئەورپا و ئاسیا و ئەفەریقابەیەكەوە دەبەستێتەوە كە ڕێژەیەكی فراوانی نەوت و گازی جیهان لەم ناوچەیەدایە .
ئەم ڕەوشە كە پەیوەندی بە ململانێی بەرژەوەندییەكانەوە هەیە یەكێكە لەسەرچاوەكانی نەبوونی سەقامگیری و بەردەوامبوونی شەڕی چاوگەكان و بارگرژی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست.
لەسەرەتای دامەزراندنی دەوڵەت لەم ناوچەیەدا، تائێستا ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ئاشتی و ئارامی بەخۆوە نەبینیوە، ئەم ڕەوشە جگە لەوەی كارتێكردنی نەرێنی لەسەر بەرژەوەندییە بازرگانیەكانی سەرمایەداری هەبووە و ئاشتی و سەقامگیری لەجیهاندا خستووەتە مەترسیەوە. بابەتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی نوێ لە دیدوسیاسەتی ئاسایشی نەتەوەیی وڵاتانی دیكەی ناوچەكە جیاناكرێتەوە . بۆیە سیاسەتی ئێران و تێروانینی بۆ ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بریتییە لە بوونی هەژموونی سیاسی و ساربازی خۆی لەعێراق و سوریا و لوبنان و یەمەن و دامەزراندنی بەرەی موقاوەمە كە میلیشای هەمە جۆرەی تیا كۆبكاتەوە.
بەهەمان شێوە توركیا بە تێكەڵكردنی كاری سەربازی و سیاسی دەڕوانێتە پاراستنی پەرژەوەندیەكانی لە بەشێكی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، كە هەژموونی خۆی بگاتە لیبیا و دەستێوەردان لە كوردستانی باشورو ڕۆژئاواو تەواوی سوریا بكات.
تێڕوانینی وڵاتانی ئەوروپا بۆ ڕەوش و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ، جەخت كردنە لەسەر پاكتاوكردنی قەیرانەكان و كاركردن بۆ سەقامگیری ئاسایش و هاوكاری نێوان دەوڵەتە ئەوروپیەكان و پشتگیری سەربازی و كۆنتڕۆڵكردنی پێشبڕكێ لەبواری چەك و چاودێری نێودەوڵەتی لەم بوارەدا.
سیاسەتی ئێستای ئەمەریكاش بۆ بابەتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی نوێ دەردەكەوێ كەئەمەریكا كار بۆ كۆتایی هێنان بەشەڕی غەزەو دامەزراندنی دەوڵەتێكی فەلەستینی دەكات ، وەك هەنگاوی سەرەكی بۆ كۆنتڕۆڵكردنی ئاسایش ناوچەكە و بۆ چەمكی ئاسایش لەم ڕێگاشەوە كار بۆ كۆنتڕۆڵكردنی هەژموونی ئێران لە ناوچەكەدا دەكات و سنور بۆ چالاكی گروپ و میلیشاچەكدارە جۆراوجۆرەكانی دادەنرێت. هەردوو وڵاتی توركیا و ئێران بەوەناسراون بە پشتیوانی لە بریكارە دژەبەرەكان كە ململانێی و شەڕی ناوخۆیان تیایە، نفوزی خۆیان لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست زیاتر دەكەن.
پەلامارەكانی حەماس بۆ سەر ئیسرائیل و كاردانەوە توندەكانی ئیسرائیل لەسەر غەزە و وێرانكردنی و كوشتنی هەزارەها هاوڵاتی و چەكداری فەلەستینی ، بەهۆی پشتیوانی بەكانی ئێران لە چەكدارە شیعەكان و ئیسلامیە توندڕەوەكان بە موشەك و درۆن و پارە بە حیزبوڵڵای لوبنانی و حوسیەكانی یەمەن و موقاوەمە و حەشدی شەعبی عێراقی و حەماس و هێزە فەلەستین ، بەمە ئێران شەڕی خۆی و ئەمەریكایی بردوەتە دەرەوەی سنورەكانی خۆی.
لە سنوری جوگرافیای دەوڵەتی سوریا، جگە لە هێزە فەرمیەكانی سوریا و هێزەكانی سوریایی دیموكرات، هەریەك لە وڵاتانی ((ئێران و توركیا و عێراق و ئەمەریكاو هاوپەیمانان و روسیا)) هێزو پێگەی سەربازیان هەیە، ئەم شەڕانە كاریگەری گەورەیان لەسەر هاوڵاتیانی سفیلی ئەو وڵاتەوە هەیە.
پریشكی ئەم شەڕو بارگرژیانە بەڕوونی بە عێراق و هەرێمی كوردستانەوە دەركەوتووە و ئەگەری زیاتر بە گۆرەپان بوونی شەڕی لێدیارە.
بەشێك لەچاودێرانی دۆخی سیاسی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ئاماژە بەوە دەكەن، كە ئەگەر هەیە جەنگی نێوان ئیسرائیل و حەماس زیاتر پەرەپسێنێت و لە داهاتوودا ببێتە هۆی گۆڕینی نەخشەی سیاسی و ئەمنی لە ناوچەكەدا.
ئێستاش كورد لەنێو پرۆسەی دروستكردنەوەی مێژووی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدایە.
***
دوای ڕووخاندنی ڕژێمی سەدام و هاتنی ئەمەریكا بۆ عێراق، پرۆژەی بونیادنانی دەوڵەتی بۆ عێراق دەست نیشان كرد لەسەر بنەمایی بەهاكانی دیموكراسی و لیبرالیزم و ئابووری ئازاد، بەڵام هەوڵەكانی ئەمەریكا نەیتوانی بێتە هۆی دامەزراندنی سستمێكی دیموكراتی كە عێراقیەكان كۆبكاتەوە، بەڵكو بە پێچەوانەوە بووە هۆی دامەزراندنی سستمێكی سیاسی لەسەر بنەمای مەزهەبی و تایفەگەری و پشك پشكێنە كە خولقاندنی ململانێی خوێناوی و ناكۆكی توندوتیژی لێكەوتەوە.
خەسڵەت و تایبەتمەندییەكانی پێكهاتەی سستمی سیاسی لە عێراقدا بە دامەزراندنی دەسەڵاتێكی تائیفی بەرژەوەندیە باڵاكان، بوە هۆی ڕێگە خۆشكەر بۆ پەرەسەندنی ڕۆڵی ئێران لەعێراقدا.
دۆخی ئێستای عێراق و ناسەقامگیربوونی دوای پرۆسەی ئازادییەوە تاكو ئێستا، كۆمەڵێك فاكتەری دەرەكی هەڵیدەسورێنن بە هەموو ئاستێكدا جگە لە ئاڕاستەی ئارامی و سەقامگیری و ئاوەدانكردنەوە كە هەموویان زیاتر فاكتەری داڕوخانی ژێرخان و سەرخانی عێراقە.
ئەمڕۆ زۆرینەی جەماوەری عێراق لەسەر ئەوە كۆكن كە ئەم چینە كۆنسەر فاتیزمە بەناو ئاینزا جگە لە وێرانە هیچی تری بۆ عێراقیەكان نەهێناوەتەدی.
فیدراڵیش بەهەمان شێوە نەیتوانی ببێتە سستمێكی یەكلاكەرەوە بۆ چارەسەری كێشەمێژوییە ڕاستیەكان ، چونكە دیموكراسی دەسەڵات و شەرعیەتی بە زۆرینە شیعە و براوەی یەكەمی هەڵبژاردنەكان داوە. هەر ئەوانیش بوونە ئاستەنگ لەبەردەم دیموكراسی و بەرەو دواوەی دەبەن كێشەی حوكمڕانی لە عێراقدا ئەوە بەدی دەكرێت كە چەمكی سەروەری حكومڕانی لە عێراقدا مانا عەقلانیەكانی خۆیان لەدەستداوە و ڕەهەندێكی لۆكاڵی و جوگرافی و ئەتنی تایفیان وەرگرتووە، لەپاڵ ئەم ڕەهەندەی حكومڕانیەنی دەسەڵات لە عێراقدا لەوە كەوتووە مانایەكی نیشتمانی هەبێت بۆ سەروەری، چونكە بكەرە سەرەكیەكانی ناو دەسەڵات بە هەموو تەكتیك و تەكنەلۆژیاكان كە لەبەردەستدایە بۆ خزمەتی كۆمەڵگا نییە و دەستكاری دەكرێن، هەر ئەمەش وادەكات لە عێراقدا نەڕەنگدانەوەی سەروەری تاكە كان بێت بەسەر ئیرادەی خۆیان و نەدەربڕی ئازادی بژاردەی سیاسیان بێت.
ئەم شێوەی حوكمڕانیە لەعێراقدا تا ڕادەیەك كاری نەرێنی كردۆتەسەر پەیوەندییەكانی هەرێمی كوردستان و بەغداد لە پابەند نەبوون بە بنەماكانی هاوبەش و سازان و هاوسەنگی.
لە هەموو ئەم كایانەدا دەوڵەت و كۆمەڵگا و نەتەوە و نیشتمان بەخودی مرۆڤەكانیشەوە دەبن بە موڵكی شەخسی حوكمڕانان ، تاوەكو دەبن بە بەشێك لەو دیكۆرە سیاسیە حوكمڕانانە كەدەیانەوێت ئەم شێوازی حوكمڕانیە تا ئێستا لە عێراقدا پەیڕەویان كردوە شكست خواردووە خەریكە دەبێتە هۆی كۆتایی هێنان بە حوكمڕانیەكەی عێراق.
***
مێژووی ڕابردوی گەلی كوردستان سەلماندی كە حیزبە دەسەڵاتدارەكانی بزوتنەوەی كوردایەتی بەناوی شەرعیەتی شۆڕشگێۆی لەشاغ و شەرعیەتی دەوڵەتداری لەشاربەرپرسن لەهەموو ئەو كارەساتانەی بەسەر گەلی كوردا هاتووە لە باشوری كوردستاندا.
هەرێمی كوردستانیش لە دوای ڕاپەڕینەوە خاوەنی سەربەخۆییەكی سیاسی و ئیداری فراوان بوو، دواجار شێوازی دەوڵەتێكی سەربەخۆ لەناو دەوڵەتی عێراقدا هەبوو.
یەكێك لەكێشە سەرەكیەكانی هەرێمی كوردستان باڵادەستی ئەو عەقڵیەتە سیاسی حوكمڕانە بوو، لە هەمان مۆدیلی مەركەزی بوونی دەسەڵاتیان لە هەرێمی كوردستاندا پیا دەكرد.
ئەوەی ئێستا ئەو پاشا گەردانی و بێسەروبەرییە لە هەرێمدا دەگوزرێت ئاسۆی بینینی لای تاكی كورد لێڵ كردووە ، تا ئاستێك دۆست و دوژمن لێی تێكەڵ دەبێت و سەركەوتن و شكست لەیەك جیاناكاتەوە .
زۆرجار لە كۆمەڵگە شكستخواردوەكاندا بازرگانە سیاسیەكان كە بە هەرنرخێك بێت ئیحتكاری دەسەڵاتی سیاسیان كردووە و خەریكی چنینەوەی دەستكەوتەكانن.
ئەمڕۆ چەسپاندنی دەسەڵاتێكی بیرۆكڕاتی و پێشلكردنی مافەكانی هاوڵاتیان و قۆرخ كردنی دەسەڵات لەلایەن حیزبە دەسەڵاتدارەكانەوە ، دەرئەنجامی هەڵەی كوشندەی سیاسی و بێ بنەماو ڕەوشی هەرێمی كوردستان بەرەو دۆخێكی سیاسی و ئابووری خراپ تێدەپەڕێت.
دەرخەری ئەو ڕاستیە لە گەندەڵی لە هەرێمی كوردستاندا بووەتە سستەم و بەشێكی دانەبڕاوە لە ئیدارە حوكمڕانی ، تەشنەكردنی قەیرانی سیاسی و ئابوری و كۆمەڵایەتی و بێكاری و هەژاری و پێشێل كردنی مافی مرۆڤــ و ئازادی ڕادەربڕین و زەوت كردنی مافی مامۆستایان و فەرمانبەۆان و خانە نشینان كە داوای خەرج كردنی موچەدەكەن لەكاتی خۆیدا و پلە بەرزكردنەوەی فەرمانبەران و دامەزراندنی مامۆستایانی وانەبێژ كە بڕیاری دادگای فیدڕاڵی ڕۆژی (21/2/2024) دیاری كردووە بە پێدانی مووچە وەكو مووچەخۆرانی عێراق و بە نیشتمانی كردنی مووچە و پێدانی مووچە لە بانكە حكومیەكانی عێراقەوە و جێبەجێ كردنی بڕیاری دادگای فیدڕالی ژمارە (212 لە 23/11/2022) دەربارەی هاوتا كردنی مووچەی خانەنشینان وەكو هاوپیشەكانیان لە عێراقدا، بەڵام تا ئێستا لە هەرێم هیچ بڕیارێكی جێبەجێ كردنیان نەدراوە.
ڕاستیەك هەیە كە ئەم واقیعەی ئێستای كوردستان چەند ئۆباڵەكەی لە ئەستۆی بێوژدانی زوڵم و فەسادی دەسەڵاتدارانە ، هێندەش لە ئەستۆی ئەو هێزانەیە كە ڕۆژانێك ئیدیعای ئۆپۆزۆسیۆن بوونیان دەكرد، خەون و هیواكانی میللەتیان لەپێناو تەوریسی سیاسیدا بە بادا و هەژموونی وڵاتانی ناوچەكە بە تایبەتی توركیا و ئێران بۆ سەر هەرێم بەردەوام لە زیادبووندایە.
سەردانەكەی مسروربارزانی پەنابردن بوو بۆ ئەمەریكا لەبەرانبەر ئەوەی ڕووبەڕووی ئاستەنگی زۆر بووەتەوە، لەوانە هیچ هەوڵدانێك نابینرێت بۆ كەمكردنەوەی فشاری بەغداد لەسەر هەرێم كە ئێران و لایەنە شیعەكانی دەسەڵاتدار لە حكومەتی عێراقدا . لە هەوڵی جێگیركردنی حكومەتی ناوەند و بچوك كردنەوەی قەوارەی هەرێمدان لەم بارەیشەوە ئەمەریكا هیچ هەڵوێستێكی پرچەكرداری نیشان نەداوە.
بلینكن وەزیری دەرەوەی ئەمەریكا ئاماژەی بەو داوە كە دەبێت حكومەتی هەرێم خۆی لەگەڵ ناوەند بگونجێنێت ، لە لایەكی تریشەوە نابێت بەڕەنگاری بڕیارەكانی دادگای فیدڕالی بێت و ڕێز لە قەوارەی دەستوری هەرێم و سستمی فیدڕاڵی بگیرێت، هەوڵی ئەمەریكا تەنها پاراستنی بەرژەوەندیەكانی و مانەوەی هێزەكانی لە عێراق .
پێداگری بەرزانی لەسەر بایكۆتی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان ، شەرعیەت لە دەستدەدات و بیانوی دەستوری دەداتە دەست حكومەتی عێراق بۆ دەستتێواردانی ڕاستەوخۆ، كەواتە بە عینادی سیاسی سازش نەكردن بۆ خەڵكی كوردستان خۆیان و هەرێمیش توشی هەرەس و لێكترازان دەكەن ، ئەمەش كارەساتێكی تر هاوشێوەی ڕیفراندۆمە.
هەرێمی كوردستان بە دۆخێكی ناهەموار و چەق بەستودا تێدەپەڕێت ئێستا سەرەڕای ئەوەی بەدەست قەیرانی ناوخۆی جۆراو جۆر بێ متمانەیی نێوان سیاسیەكان دەناڵێنێت ، هاوكات لە بەغدادیش پێگەیەكی لاوازی هەیە بەهۆی پەرتەوازەیی نوێنەرانی كورد.
لەنێو پڕۆژەی دروستكردنەوەی مێژووی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا لەدیزاین ناوچەكەدا چارەنووشی كورد دوای شەڕی غەزە چی بەردەكەوێت؟ لە ئەنجامی بیركردنەوەی تەسكی دەسەڵاتدارانی كورد و هۆشیاری تاكی كورد هەركاتێك كورد شتێكی دەست كەوتبێت بەرهەمی یارییەكی نێودەوڵەتی بوو نەك دەستكەوتی سیاسی و وردبینی دەسەڵاتدارانی كورد.
ئەمەریكا بەشێوەیەكی جیاواز فاكتەرێكی كاریگەری هاوبەش دەبێت لە ئێستا و دواڕۆژی عێراق و هەرێمی كوردستان وەك دوو سیستمی حوكمڕانی.