كورد دوای سه‌د ساڵ له په‌یمانی سیڤه‌ر
8/29/2020 12:04:00 PM
ئەحمەد هەورامی
لە سەدەی شانزە بەدواوە تا سەرەتای جەنگی جیهانی یەكەم بەشی زۆری گەلی عەرەب و گەلی كورد لەژێر دەسەڵاتی دەوڵەتی عوسمانیدا بوو، كوردستان بەسەر چەند ولایەتێكدا دابەش كرا بوو، لەوانە ولایەتی شارەزوور كە دوای خرایە سەر ولایەتی موسڵ، هەروەكو گەلی عەرەبیش بەسەر ولایەتەكانی (شام و بەغدا و بەصرە و حیجاز و بیروت و میسری خدیوی) دابەش كردبوو. دوای ئەوەی دەوڵەتی عوسمانی لەشەڕی جیهانی یەكەمدا بووە هاوپەیمانی ئەڵمانیا و جەنگ بە تێكشكانی دەوڵەتانی میحوەر كۆتایی هات. ئیمپڕاتۆریەتی عوسمانی لەیەك هەڵوەشا. دەوڵەتە ئیمپریالیستە گەورەكانی (بەریتانیا و فەرەنسا و روسیای تزاری) لەسەر دابەش كردنی ئیمپڕاتۆریەتی عوسمانی (پیاوە نەخۆشەكە) چەند ڕێكەوتنێكی نهێنیان كردبوو، لەسەرەتای نیسانی (1916) دا پەیمانی (سۆزانۆف / بالیولوج) بەنهێنی لەنێوان روسیای تزاری و فەرەنسا بەسترا و لە ئایاری هەمان ساڵدا پەیمانی سایكس بیكۆ لەنێوان بەریتانیا و فەرەنسا بەئاگاداری روسیا بەسترا، كە بەپێی ئەم پەیمانە بەشی هەریەك لەو دەوڵەتانە لە میرایەتیەكەی دەوڵەتی عوسمانی دەستنیشان كرا.
بەریتانیا بەپێی ڕێكەوتنێكی نهێنی لەگەڵ فەرەنسا ولایەتەكانی بەغدا و بەصرەی بەركەوت، فەرەنسا ولایەتی سوریا و لوبنان و بەشێك لە ولایەتی موسڵی بەركەوت، دوایی بەپێی ڕێكەوتنەكەی (لویدجۆرج و كلیمانسۆ) بەریتانیا ولایەتی موسڵی خستە ناو سنوری بەشەكەی خۆیەوە. بەپێی پەیمانی سان ریمو بڕیاریاندا چەند دەوڵەتێكی عەرەبی وەكو (عێراق و سوریا و ئوردون و لوبنان و سعودیە) دابمەزرێنن، وەكو پێشتر بەریتانیا بەپێی ڕێكەوتننامەی (مەكماهۆن / حسین) پەیمانی بەعەرەبەكان دابوو دەوڵەتێك دابمەزرێنن كە سوریا و عێراقی عەرەبی بەبێ (كوردستانی باشور) و حیجاز بگڕێتەوە بە سەرۆكایەتی شەریفی مەككە.
لە( 10/8/1920 )دا لەلایەن (بەریتانیا و فەرەنسا و ئیتاڵیا و ژاپۆن) كەوڵاتانی براوەی جەنگی جیهانی یەكەم بوون پەیمانی سیڤەریان واژوو كرد لەبەرانبەریشدا نوێنەرانی توركیا بەشدار بوون و بەندەكانی پەیمانەكەیان پەسەند كرد. پەیمانی سیڤەر پەیمانێكی گشتگیر و بەرفراوان بوو، ئەوەی زیاتر پەیوەندی بە كوردەوە هەبوو مادەكانی (62 و 63 و 64) بوون بەگوێرەی مادەی (62) كە هەریەك لە وڵاتانی بەریتانیا و فەرەنسا و ئیتاڵیا لەگەڵ جێبەجێ كردنی ئەو دەسەڵات و مافە بوون كە بۆ كورد دەستنیشان كرابوون، كە شەش مانگی دیاری كردبوو بۆ ئەو ناوچانەی ڕەگەزی كوردیان تێدایە كەوتونەتە خۆرهەڵاتی فورات و باشوری خۆرئاوای ئەرمینیا و سنورێكیش بۆ جیا كردنەوەی (سوریا و توركیا و عێراق) دیاری دەكرێت، ئەم پڕۆژەیە گەرەنتی تەواوی مافەكانی كلدانی و ئاشوری و كەمایەتیەكان دەكات.
ئەم پەیمانە باشترین پەیمان بوو كە مافی بە دەوڵەت بوونی كوردی دا. بەڵام ڕووداوەكانی دواتر ئاڕاستەی پەیمانەكەیان گۆڕی و ڕێگر بوون لە جێبەجێ كردنی. دوای سێ ساڵ لە پەیمانی سیڤەر هاوپەیمانان پەیمانێكی تریان لەگەڵ توركە كەمالستەكان لە لۆزان ساڵی (1923) واژۆ دەكەن، كە ڕێگربوو لە دامەزراندنی ناوچەی ئۆتۆنۆمی و دەوڵەتە چاوەڕوانكراوەكەی كوردستان، بەڵكو كوردستانی عوسمانی بەسەر سێ دەوڵەتی تازە دامەزراوەكەدا (توركیا و عێراق و سوریا) جگە لەو ناوچانە لەژێر دەسەڵاتی سۆڤیەتدا بوون دابەش كرا. كوردیش لە مافی بەدەوڵەت بوونی بێ بەش كرا.
هەر لەسەرەتاوە بەریتانیا لەسەر دەستی (ئاڕنۆڵد ویڵسن) كاری بۆ پێكهێنانی ئیدارەیەكی عەرەب كرد كە ولایەتی بەصرە و بەغدا و ولایەتی موسڵیش بگرێتەوە و ڕاستەوخۆ لەژێر سەرپەرشتی بەریتانیا خۆیدا بێت. ئەمە سەرەڕای ئەو هەموو بەڵێنانەی كە بەپێی كۆنگرەی ئاشتی لە پاریس و پەیماننامەی سیڤەر سەبارەت بە مافەكانی كورد بڕیاری لەسەر درابوو. بەشێوەیەكی فەرمی لە 21/7/1921 دا بەپێی بڕیاری كۆنگرەی قاهیرە، فەیسەڵ بۆ یەكەمین مەلیكی عێراق دانرا، تا ئەوكاتەش دەوڵەتی عێراقی دامەزرا بەریتانیا شێوازێكی دیاری كراوی نەبوو دەربارەی كوردستانی باشور، هەر لەدەرەوەی چوارچێوەی ئەو دەوڵەتە تازە پێكهێنراوە دەمێنێتەوە. لەگەڵ ئەوەشدا كورد بێ خەبەر بوو لە پلانەكانی ئیمپریالستانەی بەرتانیا و ڕازی نەبوو بە ملدان بەباری ژێر دەستەی ئینگلیز و داگیر كردنی وڵاتەكەی. بەریتانیا بۆ پارێزگاری لەبەرژەوەندیە ئابووری و ستراتیژیەكانی لەو بەشە گرنگەی عێراقی تازەدا واتە كوردستانی باشور بەردەوام سیاسەتی فریودەرانەی بەرامبەر كوردستان و گەلەكەی پەیڕەو دەكرد، تا لە ساڵی (1923)دا سیاسەنەكانی خۆی ئاشكرا كرد و بەپێی ئەو ڕێكەوتنەی لەگەڵ توركیای كەمالیستدا لەمیانەی پەیماننامەی لۆزاندا ئەنجامی دا، بەرامبەر ڕازی بوونی توركیا بۆ سپاردنی كێشەی موسڵ بە كۆمەڵەی گەلان، بەریتانیاش هەموو بەندەكانی بەیاننامەی سیڤەری تایبەت بە كورد و كوردستان ڕەت كردەوە و ئینكاری لێكردن. دوای پەیمانی لۆزان لەساڵی (1924)دا هەردوو حكومەتی بەریتانیا و عێراق لە دانپێدان بە حكومەتی كوردستان پاشگەز بوونەوە بەهێزی چەك و سەرەنێزەی سوپای بەریتانیا و بەزۆرە ملێ و دوور لە خواستی كورد لە كوردستاندا، كوردستانی باشوور بەرە بەرە لكێنرا بە دەوڵەتی عێراقی عەرەبی داتاشراوەكەی ئینگلیزەوە، هەر بە پلانی بەریتانیا لە ساڵی (1925)دا كۆمەڵەی گەلان بەفەرمی ولایەتی موسڵ كە بەشی هەرە گەورەی كوردستانی باشور دەگرێتەوە بە عێراقەوە لكێنرا، لەو مێژووەوە دەوڵەتی ئێستای عێراق بەم قەوارەیەوە دروستبوو. لە سیڤەرەوە تائێستا پرسی كورد لەلایەن ئەو چوار ولایەتەی كە بەسەریاندا دابەش كراوە، بەڕادەیەك گۆڕانی بەسەردا هاتووە، لە قۆناغەكانی مێژوویدا ڕویداوە كە لەسەر شوناسی كوژراوە و دووچاری پاكتاوی نەتەوەیی بووەتەوە و جینۆساید كراوە، قۆناغیش هەبووە كە هەندێ لە مافە سیاسی و كەلتووری بەدەست هێناوە و بۆماوەیەك پیادەی كردووە، مەبەستی سەرەكی ئەو وڵاتانە لە مامەڵە كردنیان لەگەڵ گەلی كورد، تواندنەوە و سڕینەوە و بنەبڕ كردنی بووە لە پڕۆسەی ژیانی هاوبەش لەناو كۆمەڵگادا، هەتا بێ بەش كردنی لە مافە سەرەتاییەكانی هاوڵاتی بوون، ئەمەش نیشانەی سیاسەتی ئەو وڵاتانەیە كەناتوانن دیموكراسی ڕاستەقینە پەیڕەو بكەن.
دوای سەد ساڵ لەو كاتەوە هێشتا كوردەكان لەژێر مەترسیدان، كوردەكانی ژێر دەسەڵاتیدەوڵەتی توركیا لەژێر ستەم و زوڵم و بێ مافیدان، حكومەتی توركیا بەردەوام لە پەیڕەوی سیاسەتی دوژمنكارانە بەرامبەر گەلی كورد لە باكوری كوردستان بەسڕینەوەی شوناسی كوردی ویران كردنی شوێنەوارە دیرۆكی مێژوویەكان تێكدانی پێكەوە ژیانی نەتەوەكان بەردەوامە لە ڕۆژئاوای كوردستانیش تا ڕادەیەك دەسەڵاتی خۆبەڕێوە بەریان دروست كردووە بەڵام هەڕەشەی لەناوبردنی بەردەوامە لەلایەن دوژمنانی كوردەوە لەو بەشەدا. لەڕۆژهەلاتیش مافەكانی گەلی كورد پێشێل كراوە و چەوساندنەوە و ڕاودونان و گرتن و لەسێدارەدان پیشەی سیاسەتی ئاخوندەكانی ڕژێمی كۆماری ئیسلامیە بەرامبەر گەلی كوردی ڕۆژهەڵات. لەم بەشەی كوردستانی باشور، هەرێمی كوردستان دروست بووە ڕەگەز پەرستان لە دەسەڵاتی بەغدا بۆ لەناوبردنی دەستكەوتەكانی بەردەوام لە هەوڵدان بەڵام سەرانی كورد بەهۆی ململانەی ناوخۆیان لەپێناو پۆست و پارە هەرگیز بیر و پەندیان لەو مێژووە تاڵەی حوكمڕانانی عێراقیان نەكردوەتەوە كە مێژووی ڕەشی حوكمڕانی یەك لەدوا یەكیان پەیڕەوی سیاسەتی پاكتاو كردن و گۆڕینی دیموگرافیان بەرامبەر گەلی كورد لە باشوری كوردستان كردووە.
دوای سەد ساڵ هێشتا گەلی كورد لە قۆناغەكانی مێژوویدا لەژێر مەترسیدایە و بەژێر دەستەیی ماوەتەوە و زوڵمی لێ دەكرێت.