په‌یوه‌ندی داهاتی نیشتمانی به خۆشگوزه‌رانی كۆمه‌ڵگاوه
5/12/2022 10:12:00 AM
د. محەمەد شوانی
به درێژایی مێژووی مرۆڤایه‌تی، واته هه‌ر له‌و كاته‌وه‌ی ئه‌قڵ و هۆشیاری لای مرۆڤ دروست بووه‌و مرۆڤه‌كان به كۆمه‌ڵ ژیاون ، ئامانج له‌و به كۆمه‌ڵ بوونه، دابینكردنی پێداویستیه مادیه‌كان و هێنانه كایه‌ی دۆخێك له ئه‌من و ئاسایش و ئارامی كۆمه‌ڵایه‌تی و ده‌رونی بووه.
به دریژایی ئه‌و مێژووه‌ش، بۆ دابینكردنی پێداویستیه مادیه‌كان هه‌میشه له‌سه‌ر ئه‌و رووبه‌ره جوگرافیهی گروپه مرۆییه‌كانی تیا ژیاوه، چه‌ندین سه‌رچاوه‌ی گشتی و خاوه‌نداریه‌تی هاوبه‌شیان هه‌بووه، ئامرازو هۆیه‌كانی به‌رهه‌مهێنان موڵكی تاكه كه‌س و تاكه بنه‌ماڵه نه‌بووه، به‌لكو سه‌رچاوه‌ی داهات ومایه‌ی بژێوی كۆی گروپه‌كه بووه ،ئه‌نترۆپۆلۆژیست و كۆمه‌ڵناسه‌كان به قۆناغی به‌رایی ژیانی كۆمه‌ڵگای مرۆیی ده‌ڵێن قۆناغی كۆمۆنه‌ی سه‌ره‌تایی ، واته پێكه‌وه ژیانی هاوبه‌شی به شێوه سه‌ره‌تاییه‌كه‌ی، كه هێشتا خاوه‌نداریه‌تی تایبه‌ت دروست نه‌بووه، له‌وه‌ڕگاو سه‌رچاوه‌كانی ئاو و دارستانه‌كان و سامانه سروشتیه‌كان به گشتی موڵكی هه‌مووان بووه‌و پێكه‌وه سودیان لێ وه‌رگرتووه، هه‌زاران ساڵ له‌مه‌وبه‌ر (غاز)و (نه‌وت) و (قیڕ)یان بۆ به‌رژه‌وه‌ندی گشتی و له بواری روناكی و خۆگه‌رمكردنه‌وه‌و بیناسازی و پزیشكی و خاوێنكردنه‌وه‌ی ئاوی ده‌ریاكان بۆ خواردنه‌وه و له كاری جادوگه‌ری و بۆنه ئاینیه‌كانی ناو خانه‌كانی خواپه‌رستیدا به‌كارهێناوه ، هه‌مو ئه‌و سه‌رچاوانه مۆڵكی گشتی بوون و هۆكارێك بوون بۆ پێشكه‌وتن و گه‌شه‌كردن و خۆشگوزه‌رانی كۆمه‌ڵگاكانی ئه‌و سه‌رده‌مه‌و ئامرازێك بوون بۆ گۆڕانی كۆمه‌ڵایه‌تی و گه‌یشتن به‌م قۆناغه‌ی ئێستا .
له‌م سه‌رده‌مه‌دا، جگه له‌وه‌ی ئامرازه‌كانی به‌رهه‌مهێنان گۆران، سه‌رچاوه‌كانی داهات وبژێوی و هۆكاره‌كانی به‌رهه‌مهێنانیش له شێوه سه‌ره‌تاییه‌كه‌یدا نه‌ماون، كۆمه‌ڵگاكان له‌سه‌ر ئاژه‌ڵداری له له‌وه‌ڕگای هاوبه‌ش و راوه‌ماسی له كه‌ناری روبارو ده‌ریای هاوبه‌ش و خه‌ڵوزی دارستانی هاوبه‌شدا ناژین، سه‌رچاوه سروشتیه‌كان به گشتی و نه‌وت و غاز به تایبه‌ت ، شا ده‌ماری داهاتی نیشتمانی پێكدێنن ، و رۆڵی زۆر گرنگ و كاریگه‌ریان هه‌یه له هێنانه‌دی ئه‌و ئامانجانه‌ی كه له‌سه‌ره‌تای ژیانی مرۆڤایه‌تیه‌وه ، له پێناویدا به كۆمه‌ڵبوون دروست بووه ، كه بریتیه له هێنانه كایه‌ی دۆخی خۆشگوزه‌رانی ئابوری و ئارامی كۆمه‌لایه‌تی و ده‌رونی بۆ هاوڵاتیان، بۆیه ئیستا زۆر پێویسته سیسته‌مێكی به‌رێوه‌بردنی ئه‌قڵانی مامه‌ڵه به‌و سه‌رچاوه سروشتیانه‌وه بكات كه موڵكی هاوبه‌شی ته‌واوی كۆمه‌ڵگاكه‌یه .
له هه‌موو قوناغه‌كانی میژووی مرۆڤایه‌تیدا هه‌تا رێژه‌ی هاوبه‌شی كۆمه‌ڵگا له سه‌رچاوه سروشتیه‌كاندا زیاتر بوبێت ،داهاتی نیشتمانی به قازانج و به‌رژه‌وه‌ندی كۆمه‌ڵگا شكاوه‌ته‌وه‌و رووبه‌ری عه‌داله‌تی كۆمه‌لایه‌تی فراوانتر بووه‌و ره‌هه‌ندی نێوان چینه‌كان بچوكتر بوه‌ته‌وه، به پێچه‌وانه‌وه ، نه‌ك له هه‌رێمیكی نیمچه فیدرالی بچوكی وه‌كو ههرێمی كوردستان به‌ڵكو له‌و كۆمه‌ڵگایانه‌ش كه خاوه‌نی ده‌وڵه‌تی سه‌ربه‌خۆن دابه‌زینی ئاستی به‌شداری و هاوبه‌شی كۆمه‌ڵگا له سه‌رچاوه سروشتیه‌كان و ده‌ست به‌سه‌ردا گرتنی داهاتی نیشتمانی له لایه‌ن گروپێكه‌وه ده‌بێته هۆی ماڵوێرانی ، نه‌ك خۆشگوزه‌رانی بۆ كۆمه‌ڵگا، له نمونه‌ی لیبیا و نایجیریا و ڤه‌نزه‌ویلا و كۆنگۆ و..هتد..
ئه‌وه‌ی جێگای سه‌رنجه ،به تایبه‌ت ئه‌م ده‌وڵه‌تانه ، كه له ریزی پێشه‌وه‌ی وڵاتانی به‌رهه‌مهێنه‌ری نه‌وتن پێشبڕكییانه له به‌رزكردنه‌وه‌ی ئاستی به‌رهه‌مهێناندا ، به ده‌ستكه‌وت و نیشانه‌یه‌كی پیشكه‌وتن و گه‌شه‌كردنی كۆمه‌ڵگای ده‌زانن ،زۆر كه‌سیش ، هه‌ندێكیان له ئاستی بژارده ،خۆشحاڵن به به‌رزبوونه‌وه‌ی ئاستی هه‌نارده‌كردنی نه‌وتی وڵاته‌كه‌یان یان به به‌رزبوونه‌وه‌ی نرخی نه‌وت ، له‌و روانگه‌ی ئه‌مه گۆرانكاریه‌كی ئه‌رێنیه‌و هۆكارێكه بۆ زیاتربوونی داهاتی نیشتمانی!. به‌ڵام له راستیدا وا نیه!
له كۆمه‌ڵناسی ئابوریدا كاریگه‌ری داهاتی نیشتمانی له‌سه‌ر ژیانی كۆمه‌ڵگا ،ته‌نیا له رێگای به‌رزكردنه‌وه‌ی ئاستی به‌رهه‌مهێێنانه‌وه هه‌ژمار ناكرێت، به‌ڵكو پایه‌و كۆڵه‌گه‌یه‌كی دیكه‌ی ئه‌و كاریگه‌ریه چۆنیه‌تی و شێوازه‌كانی دابه‌شكردنی ئه‌و داهاته‌یه.
بێگومان له كۆمه‌ڵگای دامه‌زراوه‌یی و ده‌ستوریدا ،هه‌ر گۆرانكاریه‌كی ئه‌رێنی له داهاتی نیشتمانیدا ده‌بێته هۆی به‌رزبونه‌وه‌و گه‌وره‌بوونی قه‌باره‌ی ئه‌و داهاته، له ئه‌نجامی ئه‌مه‌شدا ئاستی به‌كاربردن و به‌هره‌مه‌ندبووونی هاوڵاتیان له كاڵاو خزمه‌تگوزاریه‌كان به‌رز ده‌بێته‌وه ، ده‌بێته هۆی خۆشگوزه‌رانی ئابوری و كرانه‌وه‌و گه‌شه‌پێدانی زیاتری كۆمه‌ڵایه‌تی، به پێچه‌وانه‌وه هه‌ر گۆرانكاریه‌كی نه‌رێنی له داهاتی نه‌ته‌وه‌یی ده‌بێته هۆی دابه‌زینی ئاستی داهات و بچوكبوونه‌وه‌ی قه‌باره‌ی ، له به‌رامبه‌ر ئه‌مه‌شدا به‌كاربردن كه‌م ده‌بێته‌وه‌و هاولاتیان كه‌متر له كاڵاو خزمه‌تگوزاریه‌كان به‌هره‌مه‌ند ده‌بن ، به مانای دابه‌زینی ئاستی خۆشگوزه‌رانی كۆمه‌ڵگا دێت.
به‌ڵام له كۆمه‌ڵگای وه‌كو ئێمه‌دا، كه تیایدا داموده‌زگاو دامه‌زراوه‌كان تۆكمه‌و بونیادنراو نین و به شێوه‌یه‌كی سیستماتیك كار ناكه‌ن، ده‌سه‌ڵاته‌كان له یه‌كتر جیا نه‌كراونه‌ته‌وه‌و یاسا سه‌روه‌ر نیه، سیسته‌می په‌رله‌مانی جێگای خۆی نه‌گرتوه‌و كارا نیه ، بۆیه گه‌نده‌ڵی و نا شه‌فافیه‌ت ته‌واوی په‌یكه‌ری كارگێری و به‌رێوه‌بردن ده‌گرێته‌وه ، ئیتر ئه‌گه‌ر گۆرانكاری ئه‌رێنی له داهاتی نیشتمانیش بكرێت و ئاستی هه‌نارده‌كردنیش به‌رز بێته‌وه ، ئه‌مه نابێته هۆی به‌رزبوونه‌وه‌ی ئاستی به‌كاربردن و به‌هره‌مه‌ندبوونی زیاتری هاوڵاتیان له كاڵا و خزمه‌تگوزاریه‌كان ..به پێچه‌وانه‌وه ئه‌گه‌ر كۆنترۆڵی چۆنیه‌تی دابه‌شكردنی داهاتی نیشتمانی نه‌كرێت ، رۆژ له دووای رۆژ توانای به‌كاربردن كه‌متر ده‌بێته‌وه‌و كواڵتی كاڵا و خزمه‌تگوزاریه‌كانیش خراپتر ده‌بێت.
له عیراقدا به گشتی و به ههرێمی كوردستانیشه‌وه ،له ماوه‌ی چل په‌نجا سالی رابردودا جگه له ماوه‌ی ساڵانی 1990تا 2003 به هۆی گه‌مارۆی ئابوریه‌وه ، ئیتر به هۆی به‌رزكردنه‌وه‌ی رێژه‌ی هه‌نارده‌كردنی نه‌و‌ته‌وه، تا راده‌یه‌ك ساڵانه به به‌ردوامی كۆی داهاتی نیشتمانیی به‌رزبوه‌ته‌وه‌و قه‌باره‌ی گه‌وه‌رتر بووه ، له سالی 1989 داهاتی نیشتمانی له عێراقدا ته‌نیا 14،5 ملیار دۆلار بووه، له سالی 2000دا گه‌یشته بیست ملیار ، له 2016 گه‌یشته 174 ملیار و له سالی 2019 به‌رزبوه‌وه بۆ (234)ملیار دۆلار. به‌ڵام له به‌رامبه‌ر ئه‌مه‌دا به پیی ئاماره‌كانی وه‌زاره‌تی پلاندانانی عیراق خۆی ، له ساڵی 2012 رێژه‌ی هه‌ژاری 19% بووه ، له ساڵی 2014 به‌رز بوه‌ته‌وه بۆ 23% و له ساڵی 2016 بووه 30% و له ساڵی 2020دا ریژه‌ی ئه‌وانه‌ی له ژیر هیلی هه‌ژاریه‌وه‌ن گه‌یشتووه‌ته (31%)، كه ده‌كاته زیاتر له (10)ده ملیۆن هاوڵاتی له عێراقدا داهاتی مانگانه‌یان له (75)دۆلار كه‌متره ! هه‌روه‌ها رێژه‌ی بێكاری گه‌یشتوه‌ته (36%)..
كه‌واته ئاڵنگاریه‌كانی به‌رده‌م خۆشگوزه‌رانی كۆمه‌ڵگا له عێراق و له ههرێمی كوردستاندا له رێگای ناردنه ده‌ره‌وه‌ی نه‌وت و گرێبه‌ستی غازه‌وه لا نابرێن، دیارده‌ی هه‌ژاری و بێكاری به به‌رزبوونه‌وه‌ی نرخی نه‌وت له بازاره‌كانی جیهاندا چاره‌سه‌ر ناكرێ ، شوێنی ستراتیژی ههرێمی كوردستان و ده‌وڵه‌مه‌ندی به سه‌رچاوه سروشتیه‌كان و له ریزی پێشه‌وه‌ی وڵاتانی یه‌ده‌گی نه‌وت و غاز سارێژی برینه‌كان ناكات ، ئه‌گه‌ر له‌و پنته جوگرافیهی له ژێر ده‌سه‌ڵاتی حكومه‌تی ههرێمی كوردستاندایه نمونه‌یه‌كی جوانی به‌رێوه‌بردن و سیاسه‌تێكی ئه‌قڵانی و ده‌ستوری نه‌بێت ، ناوه‌ندێكی بریاردان و هه‌رێمێكی یه‌كگرتوومان نه‌بێت.
گرفته‌كانی ئێمه نزمی ئاستی داهاتی نیشتمانی نیه، به‌ڵكو ده‌ست به‌سه‌ردا گرتنی داهاته، گرفته‌كانی ئێمه به‌رده‌وامی هه‌ڕه‌شه‌و تۆقاندن و پێ پیشاندانی ژیانی خراپتره ، نا ئه‌قڵانی به‌رێوه‌بردنه ، نا عه‌داله‌تی دابه‌شكردنه، رێگا گرتنه له به‌رهه‌مهێنانی ناوخۆیی و هێشتنه‌وه‌ی گه‌لی كورده وه‌ك به‌كاربه‌ری كاڵاو شمه‌كی داگیركه‌ران ، گۆرێنی كوردستانه به بازاڕێك بۆ ساغكردنه‌وه‌ی به‌رهه‌می وڵاتانی ههرێمی و بیانی، گرفتی ئیمه پشت به‌ستانی ده‌سه‌ڵاتی خۆمانه به یه‌ك سه‌رچاوه‌ی وه‌كو نه‌وت و غاز و به‌تاڵانبردن و به فیڕۆدانی ئه‌و سه‌رچاوه سروشتیه‌یه به ناوی هه‌نارده‌كردنه‌وه.