کلتوری سیاسی و سەرەتاکانی خۆناسیی کورد
1/29/2024 1:19:00 PM
د. محەمەد شوانی
کلتوری سیاسی بەشێکە لە کلتوری گشتی هەر
کۆمەڵگایەک، بنەماو رەگەزو توخمی تایبەتی خۆی هەیە و لە بەشەکانی دیکەی کلتوری جیا
دەکاتەوە ، کلتور خۆی پێکهاتەیەکی ئاڵۆزە،
کۆی کەرەستەو ئامێرو هزرو بیروباوەرو جیهانبینی و داهێنراوە مادی و روحی و
مەعنەویەکانی کۆمەڵگا دەگرێتەوە، ئەوەی پێی دەگوترێت سەرخان و ژێرخانی کۆمەڵگا
بریتیە لە کلتور ، کلتوری سیاسیش لە ناو
ئەم پێکهاتە ئاڵۆزەدایە ، پەیوەندیەکی دیالەکتیکی توندوتۆڵی لەگەڵ رەگەزەکانی دیکە
هەیە.
یەکێک لە رەگەزەکانی کلتوری سیاسی هەستکردنە بە
ئینتما و خۆناسین و جیاکردنەوەی ئێمەو ئەوانە لە سەر بنەمای خەسڵەت و تایبەتمەندیە
نەتەوەییەکان ، ئایا تاکەکانی کۆمەڵگا لە پێناسەی خۆیاندا سەر بە چ چوارچێوەیەکی ناسنامەیی و ئینتمایان بۆ کام
پێناسەو خۆناسین زیاترە؟
هەستکردن بە
ناسنامەی تایبەت بە یەکێک لە گرنگترین کۆڵەگەو پایەکانی کلتوری سیاسی هەر گروپێک دادەنرێت،
ناسینی ئەو بنەمایانەی ئێمە لە ئەوان جیا دەکاتەوە بنچینەی کلتوری سیاسیە، ئیتر ئێمە و خۆجیاکردنەوەمان لەوان ،لەسەر
بنەمای جیاوازی نەتەوەیی یان ئاینی و بیروباوەر دامەزرابێت .
بە بەراورد بە
مێژووی کۆمەڵگای مرۆیی ،و پێکەوە ژیانی هەزاران سالی نەتەوەو گروپە مرۆییە
جیاوازەکان، و خۆناساندنیان لەسەر بنەمای جوگرافیایەکی هاوبەش، یان ئاین و
بیروباوەڕێکی هاوبەش ، دیاردەی نەتەوایەتی و ململانیی نەتەوەکان دیاردەیەکی نوێیەو
تەمەنی لە دوو سەد ساڵێک تێ ناپەڕێت ، سەدەی نۆزدە لە ئەوروپا و سەدەی بیستەمیش لە
ئاسیا و ئەفریقیا بەسەدەی گەرمبوونی بیری نەتەوەیی دەناسرێت ، باوەڕبوون بە
جیاوازی مرۆڤەکان لە سەر بنەمای پێکهاتەی بایۆلۆژی، و
پیشکەوتوویی هەندێکیان و دووا کەوتوویی هەندێکی دیکەیان، وەکو دیاردەیەکی مرۆیی
سەریهەڵدا، لە رووی مێژوییەوە رەگوریشەی ئەمە بۆ سەدەی حەڤدەو هەژدە دەگەرایەوە ،بە
تایبەت بۆ ئەو جیاوازیانەی لە ئەمریکا لە نێوان رەشپێست و سپی پێستەکاندا دەکرا لە
سەر بنەمای رەچەڵەکی ئەوروپی و ئەفریقی ، دوواتر شؤڕشی ئەمریکا ١٧٧٦و شۆرشی
فەرەنسا ١٧٨٩و هێرش و پەلامارەکانی ناپلیۆن لە ماوەی ١٧٩٢ تا ١٨١٢توندرەوی
نەتەوەیی فەرەنسی و دوواتر هەوڵەکانی بسمارک بۆ یەکخستنی نەتەوەی ئەڵمانی ١٨٧١ و مازینی بۆ یەکخستنی ئیتالیا ١٨٧٢.
بەگشتی زۆربەی
نوسەران و توێژەرانی بواری ئەنترۆپۆلۆژیا، یان ئەتنۆلۆژی و ئەتنۆگرافی لەسەر ئەوە کۆک و تەبان کە چەمکی نەتەوایەتی (Nationalism) ناشیوناڵیزم چەمکێکی نوێیە،کۆنترین دەرکەوتنی دەگەرێتەوە بۆ
کۆتایی سەدەی هەژدەو سەرەتای سەدەی نۆزدە، لای فەیلەسوفی ئەڵمانی هێردەر (J.G.Herder) (١٧٤٤-١٨٠٣)،لە ئەدەبیاتی ئینکلیزیدا بۆ یەکەمجار لە ناوەراستی
سیەکانی سەدەی نۆزدە بەدەرکەوت، بۆیە نەک هەر لە بارەی کوردەوە ، بەڵکو لە سەر
ئاستی جیهانی ، ئاراستەیەکی تیۆری هەیە پێیوایە پرسی نەتەوەیی لەگەڵ شۆرشی
فەرەنسیدا هاتە ئاراوە، بێگومان گەلانی سەردەستەی وەکو تورک و فارس و تا رادەیەک
عەرەبیش پیش کورد کەوتنە ژێر کاریگەری ئەو رەوتە نەتەوەییەی لە ئەوروپا لە دووای
شۆرشی فەرەنسیەوە رۆژ لە دووای رۆژ چالاکتر دەبوو، کاریگەری دەخستە سەر دەسەڵاتی
ئیمبراتۆریەتی عوسمانی و سەفەوی، بۆیە لەسەرەتای سەدەی نۆزدەوە دەستیان کرد بە
چاکسازی و جموجۆلی نەتەوەیی و هەڵوەشاندنەوەی میرنشین و دەسەڵاتی نەتەوەکانی دیکەی
سنوری ئیمبراتۆریەتەکەیان، تا کۆتایی نیوەی یەکەمی سەدەی نۆزدە ،یەک میرنشینی
کوردیان نەهێشت، ئەمە سەرەتای قۆناغێکی نوێ بوو بۆ کورد ، بە تەواوی کورد کەوتە
ژێر فەرمانڕەوایی نەتەوەکانی دیکەوەو میرو بەگەکانی کورد دەسەڵاتیان نەما ، ئەگەر
تا ئەم قۆناغە بە لایەنی کەمەوە میرو بەگەکانی کورد لە ناوچەکانی خۆیاندا پلە یەک
بوون، لەو روژە بە دوواوە ئەوانیش بوونە پلەدوو ، هەندێکیان لەناوبران و هەندیکیان
دوورخرانەوە ، بۆ ململانێی بنەماڵە ناودارەکانی کورد هەندێک کەسایەتی دیکەیان قیت
کردەوە ، ئیتر بە هەزاران رێگای جیاواز لە هەولی شکاندنی شکۆو کەرامەتی کورد و
تاواندنەوەی بون ، ئەمانە بۆ خۆیان پاڵنەرێک بوون بۆ هەستی نەتەوایەتی کورد، چونکە
ئەگەر پێشتر لە ژێر پەردەی ئاینی و
لەسەرخۆ پرسە نەتەوەییەکانی خۆیان دەبردە پێش، ئیتر بە ئاشکراو لە چوارچێوەی
نەتەوەیی، نەتەوە بالادەستەکاندا دەست کرا بە تواندنەوەی کورد.
لەگەڵ ئەوەی لای کوردیش هەر لە سەردەمی دەسەڵاتی
میرنشینەکانەوە وردە وردە ئەو هەستە دروست دەبوو، باشترین نمونەش ئەوە بوو لای
هەندێک لە شاعیرو مەلاو رۆشنبیرو میرو سەرکردەکانی دروست بوبو ، کاریان بۆ
بڵاوکردنەوەی دەکرد ، بەڵام بە نەمانی میرنشینەکان و ئەو هەوڵەی داگیرکەران بۆ
تواندنەوەی کورد ئەو هەستەی بەهێزتر کرد.
لەم قۆناغەدا ،
کە سەرەتای دروستبوون و گەشەکردنی هەستی نەتەوەیی بوو، لاوازبوونی هەژمون و پێگەی
میرو بەگ و خانەدانەکانی کورد، ئەرکی سەرکردایەتی و رابەرایەتیکردنی بزوتنەوەی
نەتەوایەتی خستە ئەستۆی پیاوانی ئاینی لە ناوەراستی سەدەی نۆزدەوە ، خەڵکی
کوردستان و جەماوەری زەحمەتکێشی کورد، لە جیاتی دیوەخانی میرەکان ،لە مزگەوت و
تەکیەو خانەقای سەیدو شێخەکاندا کۆدەبوونەوە ، و باس و خواسی ژیانی رۆژانەو
گۆرانکاریەکانی رۆژگاریان دەکرد، بۆیە
بنەماڵە ئاینیەکان و مزگەوت و تەکیە و خانەقاکان، لە دروستبونی هەستی نەتەوەییدا
لای کورد ،رۆڵێکی گرنگیان هەیە و زۆربەی سەرکردەکانی دوواتر لەم ناوەندەوە
پێگەیشتن ، لە کاتێکدا ئەگەر بۆ ماوەی پەنجا ساڵێکی دیکە تەمەنی میرنشینەکان بمایە
، هەستی نەتەوەیی کورد بە ئاراستەیەکی دیکەدا دەرۆیشت و نە بنەماڵە ئاینیەکان و نە
مزگەوت و نە تەکیە و خانەقاکان ئەو رۆڵەیان نابوو لە رابەرایەتی کردنی بزوتنەوەی
رزگاریخوازی نەتەوەییدا، بەڵکو تەنیا وەکو ناوەندێکی پەروەردەیی و رۆشنبیری
کەسایەتی خوێندەوارو شاعیرو نوسەریان پێدەگەیاند ،وەکو ئەوەی لە رابردوودا مەلا
ئیدریسی بەدلیسی و فەقێ تەیران و مەلای جزیری و ئەحمەدی خانی و حاجی قادر وئەوانەی
پێگەیاندبوو ، میرەکانیش رابەرایەتی بزوتنەوەی نەتەوەییان دەکرد. بەڵام لە ئەنجامی
نەمانی میرنشینەکان ،و لاوازبوونی پێگەی میرو خانەدانەکان، ئەم ئەرکە کەوتە ئەستۆی
پیاوانی ئاینی و بنەماڵە ئاینیەکان و ئەوانیش لەم پێناوەدا درێغیان نەکردو قوربانی
زۆریاندا.
شێخ عوبەیدوڵای
نەهری و شێخ سەعیدی پیران وسەید رەزای دەرسیمی و شێخ محمود و قازی موحەمەد نمونەی
دیار و پێشەنگی شەهیدانی رێبازی رزگاری نەتەوەیین .
لە قۆناغەکانی
پێشووتردا میرەکان و هەندێک لە بنەماڵە خانەدانەکانی کورد ئەم ئەرکەیان لەسەر
شانبوو، رابەرایەتی بەرەوپێشبردنی هەستی نەتەوەییان دەکرد، ئەمەش لەو هەوڵ و
چالاکییانەدا خۆی دەبینیەوە کە هەندێک لە میرەکان بۆ یەکگرتنی کورد و بەهێزکردنی
لەشکر و سەپاندنی زمانی کوردی و دژایەتی دەسەڵاتی عوسمانی و سەفەویدا دەیانکرد، هەر
لە ئەنجامی پێگەیشتنی ئەو هەستەبوو لای میرەکانی کورد ، هەردوو دەوڵەتی داگیرکەری
کوردستان سەفەوی و عوسمانی لەسەر ئەوە رێککەوتن میرنشینە کوردیەکان هەڵوەشێنەوەو
دەسەڵاتی ناوچە کوردیەکان بدەنە کاربەدەستانی خۆیان ، بۆیە گەلی کورد بێ رابەرایەتی و سەرکردایەتی مایەوە، لێرەوە
پیاوانی ئاینی و رابەرانی تەریقەتی قادری و نەقشبەندی هەوڵیاندا ئەو بۆشاییە پر
بکەنەوەو لە پاڵ رێنماییە ئاینیەکانیاندا ئەو پێگە جەماوەریەی هەیانە بۆ رزگاری
نەتەوەیی بەکاری بێنن.
جگە لە بنەماڵە ئاینیەکان،لە ئامادەنەبوونی میرو
سەرکردەو رابەرایەتیەک لە ناو کورددا، بە دەرکەوتن و بەهێزبوونی هەستی نەتەوەیی
لای کورد پەیوەندی بە تاراوگەو کۆچکردنی کوردان و ئاوارەییەوە هەیە، چونکە لەو
سەردەمەدا کە تازە هەستی نەتەوەیی لای تورک و عەرەب دروست دەبوو، بۆیە کۆچی
رۆشنبیران و خوێندەوارانی کورد بۆ ئەستەمبوڵ و قاهیرە و ئەو شارانە رۆڵی گەورەی
هەبوو لە گواستنەوەی هەستی نەتەوەیی , ئەستەمبوڵ خۆی لە ئەوروپا نزیک بوو،
کاریگەری بزوتنەوە نەتەوەییەکانی ئەوروپای لەسەر بوو، شاعیرێکی وەکو حاجی قادر لە
ئەستەمبوڵ ژیابوو ، بۆیە لە شیعرەکانیدا هانی کوردان دەدا بۆ سەربەخۆیی و
دامەزراندنی دەوڵەتی کوردی، ئەگەر لەو قۆناغەدا، بە تایبەت لە جەنگی جیهانی
یەکەمدا، کە دەوڵەتی عوسمانی لەبەر یەک هەڵوەشایەوەو چەندین دەوڵەتی سەربەخۆی لێ
کەوتەوە، تەنیا یەک میرنشینێک لە کوردستان بمایە ، بارودۆخی نێودەوڵەتی زۆر لەبارو
گونجاوبوو بۆ دروستبوونی دەوڵەتێکی کوردی ،یان بە لایەنی کەمەوە رابەرایەتی کردنی
بزوتنەوەی رزگاریخوازی نەتەوەیی کورد بە هێزو گوڕو تینێکی زیاترەوە ، لەو
سەروبەندەدا هەندێک لە سەرکردە سەربازیەکانی ئینگلیز پیشنیاریان کردبوو، لە
ویلایەتە کوردیەکانی ژێر دەسەڵاتی عوسمانی کوردستانێکی سەربەخۆ بونیادبنرێ، بەو
مەرجەی لە ژێر رکێفی ئینگلیز خۆیاندا بێت ،بۆ ئەم مەبەستە پەیوەندیان بە چەند
بنەماڵەیەکی ناوداری کوردەوە کرد، بەڵام
کورد ناوەندێکی بۆ بڕیاردان و سەرکردایەتی نەمابوو,پەرشو بڵاو بوو، بۆیە ئەم پلانە
سەری نەگرت و دەوڵەتی کوردی لەو هەلە مێژووییەدا دروست نەبوو.
شێخ عوبەیدوڵای نەهری بە یەکەم رابەری شۆرشی
نەتەوەیی کورد دادەنرێت ،کە بە ئاشکرا و بە روونی ،لە ساڵی ١٨٨٠ داوای لە هەردوو
دەوڵەتی قاجاری و عوسمانی کردووە ،دان بە مافە نەتەوەییەکانی کورددا بنێن، و
کوردیش دەوڵەتێکی سەربەخۆی هەبێت، هەروەها یەکەمین سەرکردەیە لە پێناو ئەم ئامانجەدا دەستی داوەتە چەک، و لەشکری
رێکخستووە ،و تا ١٨٨٢ بەرگری کردووە ،و دواتر دوورخراوەتەوە وگیانی خۆی بەخشیوە،
ئەوەی شایانی باسە شێخی نەهری جگە لە خۆی یەکەمین بنەماڵەی کوردن لە قوناغەکانی
دوواتریشدا لە ساڵی ١٩٢٥ هەر لەم رێگایەدا کوڕ و کوڕەزاکانی بوونەتە قوربانی لەگەڵ
شێخ سەعیدی پیراندا.
دووای شۆرشەکەی
شێخ عوبەیدوڵای نەهری کە مایەی راچەنینی نەتەوەیی کورد بوو، لە ئاسیاو رۆژهەڵاتی ناوەراستیش ،هەندێک شۆرش و
بزوتنەوەی رزگاریخوازی، کاریگەری زۆریان لەسەر دروستبوون و گەشەکردنی هەستی
نەتەوەیی لای کورد هەبوو، وەکو شۆرشی بۆرجوازی دیموکراتی روسی ١٩٠٥-١٩٠٧ و شۆرشی
مەشروتیەی ئیران ١٩٠٥ -١٩١١ و شۆرشی لاوە تورکەکان ١٩٠٨- ١٩٠٩، و هەوڵەکانی عەرەب
بۆ یەکگرتن و کۆنگرەی پاریس ١٩١٣ ....هتد ، هەموو ئەم رووداوانە کاریگەریان هەبوو
بۆ بەهێزکردنی هەستی نەتەوەیی لای کورد ،کە لەو سەردەمەدا دەست بە خۆرێکخستن بکات
،بۆ داواکردنی مافە نەتەوەییەکانی ،و سود لە ئەزمونی گەلانی دیکە وەربگرێت لەو
خۆرێکخستنەدا ، بۆیە دەبینین وەکو رەنگدانەوەیەکی پێگەیشتنی هۆشیاری سیاسی و هەستی
نەتەوەیی ،دیاردەی حیزب و رێکخراو و کۆمەڵەو گروپی کوردی لەم قۆناغەدا
سەرهەڵدەدات.
دیاردەی
حیزبایەتی و دروستبوونی رێکخراوی سیاسی لە کوردستان بۆ کۆتایی سەدەی نۆزدەو
سەرەتای سەدەی بیستەم دەگەڕیتەوە، بە دیاری کراوی ١٩٠٨ ، هەرچەندە لە ساڵی ١٨٩٨ەوە
کورد رۆژنامەی کوردستانی وەکو یەکەم هەنگاوی رۆژنامەگەری کوردی دەستی پێکردبوو ،
هەروەها لە ١٨٨٩ەوە کورد لە ژێر دەسەڵاتی عوسمانیدا، بەشداری لە دروستکردنی حیزبی
سیاسیدا کردبوو ،بەڵام بە هاوبەشی بوو لەگەڵ کۆمەڵێک کەسایەتی تورک، ئەویش بە ناوی
(کۆمەڵەی ئیتحادو تەرەقی) ، دوواتر یەکەمین رێکخراوی سیاسی کورد بریتی بوو لە
(کۆمەڵەی تەعالی کوردستان) کە لە ساڵی ١٩٠٨ لە ئەستەمبوڵ لە لایەن ئەمین عالی
بەدرخان و جەنەرال شەریف پاشا و شەهید عەبدولقادری کوڕی شێخ عوبەیدوڵای نەهری و
حیکمەت بابان و چەند کەسایەتیەکی دیکەوە دروستکرا، ئامانجی چاکسازی و بە
دەستهێنانی مافەکانی کورد بوو، یەکێک لە چالاکیەکانیان بڵاوکردنەوەی رۆژنامەی
کوردستان بوو، وەکو درێژەپێدانێک بە رۆژنامەی کوردستان کە پێشتر لە ساڵی ١٨٩٨
ژمارە یەکی لە قاهیرە بڵاو کرابوەوە .
شێخ عبدالقادر
ساڵیک پیش ئەوەی ئەو کۆمەڵەیە دروست بێت ، واتە ١٩٠٧ رۆژنامەیەکی بە ناوی (کورد)
بە زمانی کوردی و تورکی لە ئەستەمبوڵ دەردەکرد، دەتوانین ئەم قۆناغە بەسەرەتای
دەرکەوتنی نوسین و بڵاوکراوە بە زمانی کوردی هەژمار بکەین،کە بۆ یەکەمجاربوو لە
مێژوودا گۆڤارو رۆژنامە بە زمانی کوردی بڵاو بکرێتەوە ،لە
ساڵی ١٩١٣ گۆڤاری رۆژی کورد و لە ساڵی ١٩١٧ رۆژنامەی کوردستان
و ساڵی ١٩١٩ رۆژنامەی ژین لە ئەستەمبوڵ بڵاوبوونەوە..
هەر لەو ماوەیەدا
لە ١٩٠٨ هەتا ١٩٢٥، لە ئەنجامی ئەو گۆرانکاریانەی لە جەنگی جیهانی یەکەم کەوتنەوە
، ئەو بۆشاییە سیاسی و کارگێریەی لە ویلایەتەکانی ژیر دەسەلاتی عوسمانی دروست
بوون، ئەو بزاوتە رۆشنبیری و هۆشیاریەی لە ئەنجامی بڵاوکراوەکانەوە پێ گەیشت ،
چەند کۆمەڵەو رێکخراوێک دروست بوون وەکو کۆمەڵەی پێکهاتە کۆمەلایەتیەکانی کوردستان و
حیزبی نەتەوەی کورد و رێکخراوی پێشکەوتنی
کوردستان و رێکخراوی کوردستان و کۆمەڵەی سەربەخۆیی و...هتد
شێخ محمود لە
ساڵی ١٩١٩ دژی بەریتانیەکان و لکاندنی باشوری کوردستان بە عیراقەوە دەستی دایە
چەک، و بە هێزێکی کەم ،و نا رێکخراو ،و بێ پۆشاک و تەقەمەنی رووبەرووی داگیرکەران
بووەوە ،راستەو خۆ خۆی سەنگەری گرت و هاوشانی چەکدارەکانی لە پێشەوە ئامادەی گیان
بەخشین بوو، لە شەڕێکی نا بەرامبەریدا لە دەربەندی بازیان بە برینداری بە دیل گیرا
و بۆ هندستان دوور خرایەوە، دووای ساڵێک گەرایەوە کوردستان و لە ساڵی ١٩٢٢ بوبە
حاکمی سلێمانی و خۆی وەکو مەلیکی کوردان ناساند، بۆ یەکەمجار لە میژووی کورددا
کابینەیەکی حکومەتی کوردی پێکهێنا و چەند وەزیرێکی دیاریکرد، بانگەشەی سەربەخۆیی کرد و دەوڵەتی کوردی
راگەیاند، لە سالی ١٩٢٤ جارێکی دیکە شێخ محمود دوور خرایەوەو خەونی دەوڵەتی کوردی
نەهاتەدی.
لە کۆنگرەی ئاشتی
لە پاریس لە سالی ١٩١٩ ،کورد داوای دەوڵەتی سەربەخۆی کرد وەکو نەتەوەکانی دیکەی
ژێردەسەڵاتی عوسمانی ، لە پەیمانامەی سیفەردا لە سالی ١٩٢٠ دان بە مافەکانی کورددا
نرا، بریار بوو سەرەتا وەکو دەسەڵاتی ئۆتۆنۆمی کورد خۆی بەرێوەبەرێت ،تا لە قۆناغی
دوواتردا مافی دەوڵەتداری و سەربەخۆیی بەدەست بێنێت، بەڵام رێکەوتنی لۆزان ئەو
خەونەی کوردی لە باربرد و داواکاریەکانی کورد پاڵپشت بە هێزێکی نەتەوەیی یەکگرتوو
نەبوو، ئەو بانگەشەو داواکاریانەی بۆ سەربەخۆیی کوردستان دەکران شێخ محمود لە
باشورو سمکۆ لە رۆژهەڵات لە لایەن داگیرکەرانی کوردستانەوە بە هێزی سەربازی، یان
بەڵێن و تەفرەدان لە ناو بران ، تا دەهات کورد پەرتەوازەتر و پارچە پارچەتر دەبوو،
تا لە ساڵی ١٩٢٥دا باشوری کوردستان بە عێراقەوە لێکنرا ، سنوری نێوان باشور و
باکور و رۆژئاوای کوردستان کێشرا ، کە تا ئەو کاتە یەک پارچەو لە ژێر دەسەڵاتی
عوسمانیدا بوون.
دەوڵەتی تورک لەم
قۆناغەدا لە دووای ١٩٢٣ زۆر دڕندانە کەوتە گیانی کەسایەتیە رۆشنبیرو کوردوپەروەرو
شێخ و زانایانی کورد، شێخ سەعیدی پیران
یەکێکی دیکە بوو لە رابەرانی رێبازی نەقشبەندی و پەیوەندیەکی روحی بەهێزی هەبوو
لەگەڵ بنەماڵەی شێخ عوبەیدوڵای نەهریدا، دووای گرتن و گولەباران کردنی خالید
جوبران و یوسف زیا لە بەتلیس ،لە تشرینی دووەمی ساڵی ١٩٢٤دا شێخ سەعید بووە سەرۆکی
کۆمەڵەی ئازادی کوردی ، لە سەرەتای ساڵی ١٩٢٥دا راپەرینێکی جەماوەری گەورەی رێکخست
و ناوچەیەکی فراوانی باکوری کوردستانی کۆنترۆڵکرد، دەوڵەتی تورک بە لەشکرێکی
گەورەو زەبەلاحەوە پەلاماری جەماوەری راپەڕیویدا ، نزیکەی ١٢٠ گوندی کوردستان
چۆڵکران و زیاتر لە پازدە هەزار کەس کوژران ، لە ئایاری ١٩٢٥دا شێخ سەعیدو ٤٧ کەس لە هاوڕێکانی لە سێدارەدران.
لە ساڵی ١٩٢٧دا،
بەشێکی زۆری ئەو کۆمەڵەو رێکخراو و گروپە نەتەوەییانەی لە کوردستان دروستبوبون لە
حیزبی خوێبووندا یەکیان گرت، چونکە لە لایەک بەرزبوونەوەی ئاستی هۆشیاری و
خوێندەواری لە کوردستان، و زوڵم وستەمەکانی داگیرکەران بەرامبەر کورد ،و تێکشکانی
شۆڕشەکەی شێخ محمود و شێخ سەعیدی پیران، و ئەو کارەساتانەی لە ئەنجامی شکستی ئەو
راپەرینانەدا بەر گەلی کورد کەوت، پاڵی بە سیاسەتمەدارو روناکبیرو رۆشنبیرانی
کوردەوە نا بیر لە خۆ رێکخستنەوەو یەکگرتن و یەکخستنی تواناکانی کورد بکەنەوە،
بێگومان ئامانجی خوێبوون، رزگاری کوردستان و بونیادنانی دەوڵەتێکی سەربەخۆ بوو بۆ
کورد، بۆیە کەسایەتیە سیاسی و رۆشنبیرەکانی هەموو پارچەکانی کوردستان لەو
کۆمەڵەیەدا بەشداربوون ، تا چارەکی یەکەمی سەدەی بیستەمیش یەکێتی نەتەوەیی لای
کورد بەهێزبوو، چ ئەو کۆمەڵەو رێکخراو و حیزبانەی دروست بوون، چ ئەو گۆڤارو رۆژنامەو
چاپەمەنیانەی بڵاو دەکرانەوە، بەرنامەو وتارەکانیان کوردستانی و یەکێتی نەتەوەیی
بوو، لۆکاڵی و لەسەر ئاستی بەشێک یان پارچەیەک یان شارێکی دیاریکراوی کوردستان
نەبوو، بۆیە نوسەران و بەشداربووانیش لە هەموو پارچەکانی کوردستان و نوێنەرانی
زۆربەی شارەکانی کوردستانی گەورەی تێدابوو، گوزارشتیان لە مەینەتیەکانی کورد و
ستەمی داگیرکەران و هەوڵی سرینەوەی سیما کلتوریەکانی کوردیان دەکرد.
بۆ وەڵامدانەوەی
ملهوڕی داگیرکەران ،سەید رەزا رابەرایەتی راپەرینی دەرسیمی کرد، لە ساڵی ١٩٣٧ تا
١٩٣٩ دژی سیاسیەتی راگواستنی زۆرەملێی کورد و بە تورک کردنی کوردستان، کە تیایدا
بە هەزاران کوردی عەلەوی و زازا شەهیدبوون، یاسای راگواستن و دووبارە
نیشتەجێکردنەوەی دانیشتوان لە تورکیا لە ساڵی ١٩٣٤ دەرچوو، ئەم یاسایە بەمەبەستی
سڕینەوەی کلتوری کورد وسەپاندن و زاڵکردنی زمان و کلتوری تورکی بوو بەسەر پێکهاتە
نەتەوەیی و ئاینی و مەزهەبیەکانی دیکەی تورکیادا ، لە ساڵی ١٩٣٥ تورکیا ویستی ئەم
یاسایە لە دەرسیم جێبەجێ بکات ، سەرەتا ناوی دەرسیمیان گۆڕی بە تونجەلی ، کورد بە
گشتی و خەڵکی دەرسیم بە تایبەت رووبەرووی ئەم یاسا شۆفینیە بوونەوە و رەتیان
کردەوە ناوچەکانیان بەجێبێڵن ، تورکیا بە ئاگرو ئاسن وەڵامی ئەو راپەرینەی دایەوەو
بە پیی هەندێک لەسەرچاوەکان نزیکەی چواردە هەزار کوردی کوشت و زیاتر لە یازدە
هەزاری راگواست ، کەئەمەش نمونەیەکی روونی جینۆساید و لەناوبردنی بە کۆمەلی کورد
بوو، کە لە یاسا نێودەوڵەتیەکاندا قەدەغەکراوەو دەبێ ئەنجامدەرانی سزا بدرێن.
لە کۆتایی سیەکان و سەروبەندی جەنگی جیهانی
دووەمدا چەندین کۆمەڵەو رێکخراو و گروپی نەتەوەیی دروست بوون، گوزارشتیان لە
پیشکەوتن و گەشەکردنی هەستی نەتەوەیی کورد دەکرد، لەوانە کۆمەڵەی ئازادی و کۆمەڵەی
برایەتی و دارکەر و هیواو کۆمەڵەی ژێکاف و چەندانی دیکەی تایبەت بە لاوان و
خوێندکاران و پیشەییەکانیتر، سەرەڕای دووری نێوانیان و نەبوونی ئامرازەکانی هاتوچۆ
و پەیوەندی کردن لەو قۆناغەدا ،بەڵام پەیوەندی لە نێوان ئەم کۆمەڵەو رێکخراوانە
هەبوو لە پارچە جیاوازەکانی کوردستان و هیشتا پرسی نەتەوەیی کورد لە یەک دانەبڕا
بوو، لە کۆتایی جەنگی جیهانی دووەمدا بوونە هەوێنی حیزبی نەتەوەیی فراوان لە
کوردستانی گەورەدا ، کە ئەمەش سەرەتای قۆناغێکی دیکە بوو لە پرۆسەی دروستبوونی
کلتوری سیاسی و خۆناسیندا .