دێموگرافیای پارێزگای کەرکوک و هەلی دامەزراندن
8/25/2023 1:11:00 PM
د. محەمەد شوانی
لە
چەند رۆژی رابردوودا ،حکومەتی عێراق ئاماری دامەزراندن و پشکی پارێزگاو قەزاو ناحیەکانی هەموو عێراقی
لەو دامەزراندنانەدا راگەیاند، پشکی
پارێزگاکان بە میکانیزمێکی دادپەروەری ، کە بریتیە لە قەبارەی دانشتوان دیاری
کردووە، لە راستیدا ئەم میکانیزمە تا رادەیەک گونجاوە، بەڵام ئەگەر سەیری بنچینەو
بناغەی گۆرانکاریە دانیشتوانیەکان بکەین بە تایبەت لە ناوچە کوردستانیە
دابرێنراوەکاندا ، ستەمێکی گەورە دەبینین لە پێکهاتەی کورد ، بەڵگەی ئەو ستەمەش
دەتوانین بە رێگای زانستی و پشت بەستان بە لقێکی زانستی وەکو دێموگرافیا ، یان
دانیشتوان ناسی روون بکەینەوە.
سەرەتا ، دێموگرافیا لقێكه له
لقه‌كانی زانسته كۆمه‌ڵایه‌تی و مرۆڤایه‌تیه‌كان وتویًژینه‌وه له سه‌ر گروپه مرۆییه‌كان
ده‌كات ،له‌كات و شوێنێكى دیارى كراودا، له‌رووى چه‌ندایه‌تى و چۆنایه‌تیه‌وه ،واته
ژماره‌و چۆنیه‌تى دابه‌شبوونیان بەسەر رووبەرە جیاوازەکان و چڕبوونەوەو زانینى تایبه‌مه‌ندیه‌كانیانی وه‌كو
زمان – چه‌ندایه‌تى نێرومێ –یان جیاوازی ره‌گه‌زی و ئاستى خوێنده‌وارى و جۆرى پیشه‌و
ئه‌و گۆرانكاریانه‌ی به‌سه‌ریاندا دێت، به‌هۆی له‌دایك بوون و مردن و ره‌و كردنه‌وه،
له‌ماوه‌یه‌كى مێژوویی دیاریكراودا ، هەروەها راڤه‌یه‌كی زانستی بۆ هه‌موو ئه‌مانه
له میانه‌ی به‌كارهێنانی رێبازی ئاماری و ژمێریاریه‌وه.
یەکێک لە ئامرازەکانی راڤە و شرۆڤەو شیکردنەوەکانی ئەم
زانستە سەرژمێریە فەرمیەکانی دانیشتوان و بەرواردکردنی ئاستی گەشەکردنی سروشتی لە
رێگای مردن و لە دایکبوون و گەشەکردنی ناسروشتی لە رێگای کۆچکردن و جوڵەی
دانیشتوانە .
لە باشووری کوردستان بە گشتی ، لە لکاندنی ویلایەتی
موسڵ بە عیراقەوە ،لەسەرەتای بیستەکانی سەدەی رابردوو ،ئاماری جیاواز
دەخرێتەروو،ژمارەی راستەقینەی پێکهاتەکان دەکەوێتە ژێرکاریگەری لایەنگری و مەیلی
ئەو دسەڵاتەی سەرژمێری دەکات ، ئەمەش لە ئاستی زانستی و بێ لایەنی ئەنجامەکان کەم
دەکاتەوە، هەرچەندە سەرەڕای لاوازی رؤڵ و
نەبوونی دەسەڵات و فشاری کورد لە هەموو ئەو سەرژمێریانەی لە ناوچەکە کراون هێشتا
کورد لە پارێزگای کەرکوکدا هەمیشە زۆرینەی پێکهێناوە و هیچ لایەنێکی نەیاری کورد نەیتوانیوە گازاندەی هەبێ و تانە لە
ئەنجامی سەرژمێریەکان بدات کە بە قازانجی
کورد تۆمار کرابێ ، بە پێچەوانەوە هەمیشە پێکهاتەکانی دیکە سەرپەرشتی و کۆنترۆلی
ئامارەکانیان کردووە . بۆ نمونە كۆنترین سه‌رژمێری دانیشتوان له‌م
ده‌ڤه‌ره‌دا بریتیه له‌و سه‌رژمێریه‌ی له لایه‌ن كۆمیسیۆنێكه‌وه خرایه‌روو له
30/9/ 1924 به بریاری كۆمه‌ڵه‌ی گه‌لان بۆ یه‌كلایی كردنه‌وه‌ی سنووری نێوان ئێراق
و توركیا پێكهاتبوو، ئه‌م كۆمیسیۆنه سێ سه‌رژمێری جیاوازی له‌به‌رده‌ستدابوو كه له لایه‌ن به‌ریتانیاو توركیا و ئێراقه‌وه له سێ ساڵی یه‌ك له دووای یه‌كدا ئه‌نجامدرابوو
،کورد هیچ کاریگەریەکی لەسەر ئەم ئامارنە نەبووە ، سه‌رژمێریه‌كانیانیش به‌م جۆره بوون :-
له ساڵی 1923دا كۆمه‌ڵه‌ی گه‌لان دووای هه‌وڵ وته‌قه‌ڵاو
سه‌رژمێری وگه‌ڕان و پشكنینێكی زۆر له باره‌ی دانیشتوانی ویلایه‌تی موسڵه‌وه گه‌یشته
ئه‌و بڕیاره‌ی کورد بە پیی ئاماری بەریتانی نزیکەی (٦٠%)ویلایەتی موسڵە ، و بە پیی
ئاماری عیراق خۆی نزیکەی (٦٩%)و بەڵام بە پێی ئاماری تورکی نزیکەی (٣٩%)ی دانیشتوانی
ویلایەتی موسڵ کوردبوون ، لە بارەی رێژەی کورد لە عیراقدا بە گشتی بە رای کۆمەڵی
گەلان لە سەرەتای دروستبوونی عێراقدا کورد 17% ی دانیشتوانی عیراق بووە، ، ئه‌گه‌رچی نه
له‌و سه‌رژمێریانه‌و نه له‌مه‌زنده‌كاریه‌كاندا ئه‌و راستیه‌یان له‌به‌رچاو نه‌گرت
كه جیاكردنه‌وه‌ی باری ئاینی و نه‌ته‌وه‌یی زیان به یه‌كێتی نه‌ته‌وه‌یی و ئاستی
رێژەی پێکهاتەی كورد ده‌گه‌یه‌نێت، هه‌ژماركردنی یه‌زیدیه‌كان به ته‌نیا و به‌شێكی
زۆری كورده یەهودی و مه‌سیحیه‌كان به جیا كردنه‌وه‌یان له پێكهاته‌ی نه‌ته‌وه‌یی
كورد رێژه‌ی كوردی هێنایه خواره‌وه له ئێراق، هه‌روه‌كو ده‌زانین و گومان له‌وه‌دا
نیه یه‌زیدیه‌كان و به‌شێكی زۆری مه‌سیحیه‌كان و هەندێک لە یەهودیەکان له كوردستاندا له رووی
نه‌ته‌وه‌ییه‌وه كوردن .
دووای دروستبوونی عێراق , لە بیستەکانەوە تا ئیستا،
تەنیا (٦)جار سەرژمێری دانیشتوانی لە
کەرکوک ئەنجامدراوە ، ( ١٩٤٧، ١٩٥٧، ١٩٦٥،
١٩٧٧، ١٩٨٧، ١٩٩٧) جگە لە هەندێک تۆمارکردنی ساڵانە و ئاماری حیزبی و رێکخراو و
دەزگای جۆراوجۆر کە ناچنە خانەی سەرژمێری فەرمی و باوەرپێکراوی
نێودەوڵەتیەوە.
نه‌ته‌وه یه‌كگرتووه‌كان له‌سه‌ر بنه‌مای سه‌رژمێری ساڵی
1947 رێژه‌ی كوردی به 18,7% دانا، بەڵام دوواتر ساڵ دووای ساڵ ئەو رێژەیە دابەزی
، له سه‌رژمێری 1957 بۆ (16,7%,) و له ساڵی 1965 بۆ(14,1%)و له‌سه‌رژمێری
1977یشدا بۆ (14%)، لە سەرژمێری ساڵی ١٩٩٧ سێ پارێزگای هەرێمی ئەو کاتەی نەگرتەوە
کە بریتی بوون لە هەولێرو سلێمانی و دهۆک.
ئەگەر بەراوردی ژمارەی
دانیتشوانی پارێزگای کەرکوک لە سەرژمێری ساڵی ١٩٥٧ بە دامەزراندنەکانی ئیستا بکەین
،کە دەکاتە زیاترلە (٦٥) ساڵ ، بۆمان دەردەکەوێت ، بە شێوەیەکی نا سروشتی لە ناوچە
کوردیەکاندا ریژەی دانیشتوان کەمبووەتەوە، لە بەرامبەردا لە ناوچە عەرەبیەکان ریژەی
دانیشتوان بەرزبووەتەوەو ئیستا پشکی دامەزراندن زۆر زیادی کردووە ، بۆ نمونە :
هەر ئەکادیمی و مامۆستای زانکۆ
و تویژەرو پسپۆڕێکی ئامارو زانستی دیموگرافیا و دانیشتوانناسی و هەر رۆشنبیرو سیاسەتمەدارێکی
بە ویژدانی عەرەب ،بەراوردی ئاستی
گەشەکردنی دانیشتوان و گۆرانکاریە کارگێریەکان بکات ، بە دڵنیاییەوە لەو راستیە تێ دەگات ، جگە
لە بیری شوفینی و یەکتر قبوڵنەکردن و بەرنامەی جینۆسایدو پاکتاوی نەژادی بەو لاوە ،هیچ هۆکارێکی دیکە نیە بۆ ئەو جیاوازیەی
لە نێوان ژمارەی دانیشتوانی حەویجە و ژمارەی دانیشتوانی ناحیە شوان دروست بووە، لە ماوەی شەست و پێنج ساڵی
رابردوودا، ساڵی ١٩٥٧لا هەردووکیان ناحیە بوون ، ژمارەی دانیشتوانی حەویجە
(٢٤٩٢٤)کەس بووەو ژمارەی ناحیەی شوان (١٢٨٧٩)کەس بووە، بەڵام دووای شەىت و پێنج
ساڵ حەویجە بووەتە قەزاو تەنیا مەکەزی قەزاکە بووەتە (١٣٠٣٨٦)و بە ناحیەکانیەوە کە ئەو کانە گوند بوون ، زیاتر لە سێ سەد
هەزارە، شوانیش هیشتا وەکو ناحیە مامەڵەی لەگەڵ ناکرێ و ژمارەی دانیشتوانی نەک هیچ زیادی نەکردووە بەڵکو (٣٢٤)کەس کەم بووەتەوە !!؟؟
هەموومان دەزانین ئەمە ئەنجامی چیە، سیاسەتێک کە هیچ لایەنێک و هیچ
پێکهاتەیەکی دانیشتوان لە عیراقدا سودی لێ وەرنەگرتووە ..بە پێچەوانەوە بووەتە
مایەی وێرانبوونی وڵات ، لە هەزارەی سێیەمدا هیشتا خەلکی ئەم وڵاتە نازانن میترۆ و
ترام و شەفەندەر چیە، هیشتا ئاو و کارەبا و هەلی کارو قوتابخانەی تەقلیدیان نیە
نەک پیشکەوتو ، هیشتا لە شانۆ و مؤسیقا و هونەرەکانی چێژوەرگرتن لە ژیان بێ بەشن ،
سەرەڕای دەوڵەمەندی ئەم ناوچەیە دانیشتوانەکەی لە نزمترین ئاستی گوزەراندا دەژین ,