ئاماری دانیشتوان لە عێراق و ئەرکەکانی کورد:
9/21/2024 2:30:00 PM
د. محەمەد شوانی
تۆمارکردن و بە دیکۆمێنتکردنی وردەکاری زانیاری
سەر دانیشتوان، لە رووی چەندایەتی و چۆنایەتیشەوە
بۆ هەر کۆمەڵگایەک ،یەکێکە لە نیشانەکانی پێشکەوتن ، و بایەخدان بە پلان و هەنگاوی
زانستی بۆ پەرەپێدان وگەشەپێدانی کۆمەڵایەتی ..بۆ نمونە تۆمارکردنی ئەوەی لە کۆمەڵگاکەدا رێژەی زۆربوونی ساڵانە چەندە ، دابەشبوونی
دێموگرافی بەسەر ناوچە و هەرێمە جیاوازاکانی وڵاتەکەدا چۆنە، پێکهاتەی دانیشتوان و ناوەندی تەمەن و رەگەزو رێژەی لە دایکبون ومردن
و هێزی کار و ئاستی خوێندەواری و جۆری پیشەو ...هتد زانین و روونکردنەوەی هەموو ئەمانە،
یەکێکن لە پێویستیەکانی گەشەپێدان ، زانینی خاڵی بەهێزو خاڵی لاوازی کۆمەڵگاکە ، بە
تایبەت لە کاتی بەراوردکردنیان بە داهاتی کۆمەڵگاو بەرهەمهێنان و رەوشی ئابوری و دارایی
وڵاتەکە بە شێوەیەکی زانستی ...
لە وڵاتە پیشکەوتووەکاندا ئەم پرۆسەیە لە رێگای
گۆرانکاریەکانی رۆژانەوە، بە وردی تۆمار دەکرێت
، بۆ نمونە لە ساڵی ٢٠١٠، سەرۆکی چین لە یەکێک لە نەخۆشخانەکانی لە دایکبوون بۆ کەناڵەکانی
راگەیاندن لێدوانێکیدا ، گوتی، بە لە دایکبوونی
ئەم مناڵە ژمارەی دانیشتوانی چین گەیشتە یەک ملیارو سێسەد ملیۆن....
لە عێراقدا نە تۆماری وردی رۆژانە هەیە و نە ئامارو
سەرژمێری دانیشتوانیش بە شێوەیەکی خولی رێکوپێک دەکرێت، چونکە هەر لە دروستبوونی عێراقەوە
، بە مەبەستی سیاسی ،و لەبەرەژەوەندی هەندێک پێکهاتەی نەتەوەیی و ئاینی ومەزهەبی، هەمیشە
هەوڵی گۆرانی دێموگرافی و جێگۆڕکیی پێکهاتەکانی عێراق دراوە، ئەوەی لەسەر دەسەڵات بووبێت و پرۆسەی ئامارو سەرژمێریەکەی
بەرێوە بردبێت ، هەوڵی زاڵکردنی پێکهاتەکەی خۆی داوە، بۆیە هەمیشە سەرژمێری لە عێراقدا
مەترسی خستوەتە سەر هەندێک پێکهاتە بە تایبەتی پێکهاتەی کورد.
ئەگەر بەراوردی تەواوی خەمڵاندن و سەرژمێریەکانی
عێراق بکەین ، هەر لە دروستبوونی عێراقەوە ،کە یەکەم سەرژمێری بەریتانیەکان لە ساڵانی
١٩١٨و ١٩١٩، بۆ هەر سێ ویلایەتی بەسرەو بەغداو
موسڵ کردیان، کە هێشتا باشوری کوردستان بە عێراقەوە نە لکێنرابوو، دوواتر لیژنەکانی تورکی و بەریتانی و عێراقی لە
ساڵی ١٩٢٤ بۆ وپلایەتی مۆسڵ بە مەبەستی لکاندنی ئەم بەشەی کوردستان بە عێراقەوە، و دوواتر خەمڵاندنی دانیشتوان لە ساڵانی ١٩٢٧ و
١٩٣٤ تا سەرژمێریەکانی ١٩٤٧ و ١٩٥٧ و ١٩٦٥ و ١٩٧٧ و ١٩٨٧ و ١٩٩٧ کە دووا سەرژمیریە
لە عیراقدا کرابێت ، ئامار دووای ئامار، ژمارەی
کورد لە عێراقدا کەمبووەتەوە بە بەراورد بە رێژەی زۆربوونی ئەوانی دیکە، لە رووی نیشتەجێبوون
و خاکیشەوە زیاتر بەرەو باکورو ناوچە شاخاویەکان هەلکشاوە ، وردە وردە ژمارەی کورد
لە کوت و بەغدا و دەڵتاوەو دیالەو تکریت و موسڵ و کەرکوک و تەواوی ئەوەی ئەمرۆ بە ناوچە کوردستانیە دابڕێنراوەکان ناسراوە کەمبووەتەوە
، لە سێ پارێزگای هەولێرو سلێمانی و دهۆک چڕ بووەتەوە .
ئیستا بریارە لە تشرینی دووەمی ئەمساڵدا ، دووای
بیست و حەوت ساڵ لەسەر ژمێری ساڵی ١٩٩٧ لە عێراق و دووای سی و حەوت ساڵ کە لە ساڵی ١٩٨٧دووا سەرژمێری لە پارێزگاکانی هەرێمی
کوردستان کراوە، بۆ جارێکی دیکە ئاماری دانیشتوان بکرێت لە عێراقدا بە هەرێمی کوردستانیشەوە ، کارێکی گرنگ و هەنگاوێکی زۆر باشە ئەگەر بۆ مەبەستی
گەشەپێدان و پلانی پەرەپێدان بەکار بێت بۆ خەڵکی عێراق ، بەڵام هەموو دەزانین لە عێراقدا
گرفتی گۆڕانی دێموگرافیی زۆرەملێ هەبووە، کورد ئەنفالکراوە، دێهاتەىکانی وێران کراوە
،دانیشتوانی کورد بە زۆر لە شوێنی رەسەنی خۆی راگوێزراوە، دەستکاری نەخشەی کارگێری ناوچە کوردییەکان کراوە،
بە سەدان هەزار خێزانی کورد نەگەراونەتەوە ناوچە کوردستانیە دابڕێنراوەکان و لە بەرامبەردا
بە سەدان هەزار خێزانی عەرەب لەم ناوچانەدا نیشتەجێکراوە، جگە لەمانەش ئێستا نزیکەی پێنج ملیۆن عێراقی لە دەرەوەی عێراق
دەژیت و ئاوارەی وڵاتان بوون !! ئایا ئەم پرۆسەی
ئاماری دانیشتوانە چۆن چارەسەری ئەم گرفتانە دەکات؟
لەم بارودۆخ و رەوشەدا، سەرژمێری و ئاماری دانیشتوان
لە عێراقدا، مەترسی زۆری بۆ کورد هەیە، ئەگەر ئەم ئامارە ببێتە دیکۆمێنتێکی فەرمی و
دوواتر چارەسەری کیشەی کوردی لەسەر بونیاد بنرێت ، بەڵام لە رووی یاسایی و ئه‌كادیمی و زانستیه‌وه بۆ هه‌ر
سه‌رژمێریه‌كی گشتی كۆمه‌ڵێك مه‌رج و بنه‌ما هه‌یه هه‌تا جێی باوه‌ڕو دانپیانانی ناوخۆ
و ده‌ره‌وه بێت ،ئه‌گه‌ر ئه‌و مه‌رجانه‌ی تێدا نه‌بێت دانی پێدا نانرێت و به هه‌وڵ
و ته‌قه‌ڵای لایه‌نێكی سیاسی ده‌درێته قه‌ڵه‌م بۆ ئامانجێكی دیاریكراو ، بۆیه پرسی
سه‌رژمێری له عێراقدا یه‌كێكه له پرسه هه‌ستیاره‌كان و سه‌ره‌تا كۆده‌نگی و رێكه‌وتنی
سیاسی پێكهاته جیاوازه‌كانی عێراق و پاڵپشتی و هاوكاری هه‌رێمی و نێوده‌وڵه‌تیشی ده‌وێت
، ئه‌گه‌ر له هه‌موو پرسه‌كانی تردا كورد له دووای سێپته‌مبه‌ری 2017ه‌وه هه‌ڵوێستی
لاوازیش بووبێت به‌ڵام بۆ پرسێكی وه‌كو سه‌رژمێری گشتی له عێراقدا هه‌ڵوێستی كورد
زۆر به‌هێزه‌و ده‌توانێت به‌شێكی زۆری مه‌رجه‌كانی خۆی بسه‌پێنێت ، چونكه به بێ ره‌زامه‌ندی
كورد هه‌رگیز پرۆسه‌ی سه‌رژمێری گشتی له عێراقدا ئه‌نجام نادرێت و سه‌ركه‌وتو نابێت
.بۆیه پێویسته
١-كورد له‌سه‌ر ئاسایی كردنه‌وه‌ی ناوچه كوردستانیه
دابڕێنراوەکان به هیچ شێوه‌یه‌ك سازش نه‌كات، و رێگا نەدات ئەم سەرژمێریە بۆ یەکلاییکردنەوەی
پرسی ئەم ناوچانە بەکار بێت لە ئایندەدا
٢-لیژنەیەکی پسپۆرو شارەزا و دلسۆز پێکبێنێت بۆ پێداچونەوەو
دارشتن و نوسینەوەی ئەو فۆرمەی لە سەرژمیریەکەدا بەکار دێت ، هەندێک بڕگەو داوکاری
زانیاری تێ بکات کە بەڵگەی رەسەنی و نا رەسەنی شوێنی ینشتەجێ بن لە کاتی سەرژمێریەکەدا...
٣-حکومەتی هەرێمی کوردستان لە ئیستاوە هەڵمەتێکی هاندان
و ئاسانکاری و هاوکاری دەست پێ بکات بۆ گەرانەوەی خەڵکی ناوچە کوردستانیە دابڕێنراوەکان
، لە بەرپرسەکانەوە دەست پێ بکات ، ئەوەی پلەو پۆستی پاڵاتری هەیە پیشتر بیگەڕێنێتەوە.
٤-لە پرۆسەی سەرژمێری و ئامارەکەدا ، کورد وەکو هەر
عێراقیەکی دیکە رۆڵی هەبێت، پەراوێز نەخرێت ، سەرپەرشتی تیمەکان بکات، ئه‌گه‌ر وه‌كو
چاودێریش بێت كورد له ته‌واوی ورده‌كاریه‌كانی سه‌رژمێری ناوچه كوردستانیه دابڕێنراوەکاندا
ئاگادار بێت ، بۆ ئه‌وه‌ی به‌راوردی رێژه‌ی زۆربوون و كه‌مبوونه‌وه‌ی دانیشتوان بكه‌ین
و دوواتر توێژینه‌وه‌ی زانستیان له‌سه‌ر ئه‌نجام بده‌ین .
٥-لەم سەرژمێریەدا بە هۆی نا ئارامی و بەرزی رێژەی
ئاوارەبون و بەحێهێشتنی شوێنی نیشتەجێبون و جێگۆڕکێی بەشێکی زۆری دانیشتوانەوە
فۆرمێكی تایبه‌ت
بۆ هه‌موو ئه‌و عێراقیانه دروست بكرێت كه له كاتی سه‌رژمێریه‌كه‌دا له شوێنی نیشته‌جێبوونی
ئاسایی خۆیان نین، هه‌ندێك له پرسیاره‌كانی ئه‌و فۆرمه جیاواز بێت و وه‌كو فۆرمه
گشتیه‌كه نه‌بێت ، بۆ نمونه هۆكاری جێهێشتنی شوێنی نیشته‌جێبون ؟ یان مه‌یلی گه‌رانه‌وه
و....هتد
٦-ئەگەر کورد دڵنیا نیە ، مەترسی هەیە ئەم سەرژمێریە دوواتر بۆ یەکلا کردنەوەی کیشە سیاسیەکان بەکار بێت، دەتوانێت یەکێک لە بنەماو
مەرجەکانی سەرژمێری گشتی دانیشتوان لەم سەرژمێریەدا
لە دەست بدات کە گشتگیریە ،ئیتر وه‌كو سه‌رژمێریه‌كه‌ی ساڵی 1997ی لێ دێت ، بە هەولێکی
ناوچەیی و لۆکاڵی دەدرێتە قەلەم و وەکو سەرچاوەیەکی زانستی بەکار نایەت .
بە گشتی ئەم سەرژمێریە لە دووای بیست و حەوت ساڵ
بۆ ناوچە کوردستانیە دابڕێنراوەکان و لە دووای سی و حەوت ساڵ بۆ هەرێمی کوردستان ،
بە تایبەت دووای ئەو هەموو گۆرانە دیموگرافیە لە عێراقدا کارێکی گرنگە ، رەنگدانەوەی
لەسەر رووداوەکانی ئایندە دەبێت ، بۆیە پێویستە کورد ئامادەیی هەبێت و بە گرنگی و بایەخەوە
سەیری بکات و بیر لە مەترسیەکانی ئایندەی بکاتەوە، ژمارە بۆ کورد گرنگە، بە تایبەت
لە ناوچە کوردستانیە دابڕینراوەکاندا، کە بریارە لە رێگای راپرسی و سەندوقەکانی دەنگدانەوە
ئەو پرسانە یەکلایی بکرێنەوە، سەرژمێری چەندایەتی دەنگدەرانمان دەداتێ ، پشتگوێ خستنی
خیانەتی نەتەوەیی و نیشتمانیە ..جگە لە دەسەڵاتی سیاسیش ، پێویستە خەمی هاوڵاتیان و
هە ر تاکێکی کورد بێت.