هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکان و ئایندەی ناوچە کوردستانیە دابڕێنراوەکان
3/25/2023 12:43:00 PM
د. محەمەد شوانی
رۆژی دووشەمەی رابردوو ٢٠ی ئادار ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق دەنگی لەسەر
هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکاندا، رۆژی شەشی مانگی تشرینی دوەمی ئەمساڵی بۆ هەلبژاردنەکە دیاری کرد، ئەم
هەلبژاردنە لە عێراقدا دووای (١٠)ساڵ دێت لە هەڵبژاردنی رابردوو کە لە مانگی
نیسانی ٢٠١٣دا ئەنجامدرا بوو. بەڵام بۆ کەرکوک لە ساڵی ٢٠٠٥ ەوە ئەنجام نەدراوە بە
بیانووی بارودۆخی تایبەتی پارێزگاکە و ناکۆکی دروستکراوی نێوان پێکهاتەکان .
ئەوەی شایانی باسە لە ئۆکتۆبەری ساڵی
٢٠١٩ ئەنجومەنی نوێنەرانی عیراق لە ژیر فشاری خۆپیشاندەراندا دژی حکومەتەکەی عادل
عەبدولمەهدی بریاری لە سەر هەلوەشاندنەوەی ئەم ئەنجومەنەدا کە یەکێک بوو لە
داواکاریەکانی خۆپیشاندەران و بە ئەزمونێکی شکستخوارد و بە دەروازەیەکی گەندەڵی و
بەفیڕؤدانی سامانی نیشتمانیان دابووە قەڵەم..
لەگەڵ هەموو ئەمانەشدا ئیستا ئێمە لە بەردەم رەوشێکی نوێداین و جارێکی دیکە
ئەنجومەنی پارێزگاکان دەست بەکار دەبێتەوە، تەنیا نزیکەی حەوت مانگیش لەبەردەم لایەنە سیاسیەکاندا ماوە
بۆ خۆئامادەکردن و سازدان و هاندانی لایەنگرانیان بۆ بەشداری و دەنگدان لەو
هەڵبژاردنەدا ، کە بۆ ناوچە کوردستانیە دابرێنراوەکان هەڵبژاردنێکی چارەنوسسازو
یەکلاکەرەوەیە .
بە گشتی لەم رەوش و بارودۆخەدا، سەرەرای
هەبوونی سەرنج و تێبینی لە جێبەجێکردندا، بەڵام یەکێک لە خاڵە باش و پۆزەتیفەکانی
دەستوری نوێی عێراق لە ساڵی ٢٠٠٥،
جەحتکردنە لەسەر هەلبژاردن و پێدانی رووبەرێکی فراوانە بە لامەرکەزی ئیداری و تا
رادەیەک سەربەخۆیی هەرێمەکان و ئەو پارێزگایانەش کە لە هەرێمێکدا خۆیان رێکنەخستوە
لە خۆ بەرێوەبردندا ، واتە دوو پایەو
کۆڵەگەی گرنگی بەرێوەبردن لە عیرلقی فیدرالدا بە پیی ئەم دەستورە نوێیە هەڵبژاردن
و سەربەخۆیی هەرێم و پارێزگاو یەکە کارگێریەکانە لە ئیدارەدانی خۆیاندا، ئەمەش
خەسڵەت و تایبەتمەندیەکە لە هەر سیستەمێکی فیدرالی راستەقینە ، کە لە بنەڕەتدا
سیستەمی فیدرالی لە سەر بنەمای دابەشکردنی دەسەڵاتەکان دادەمەزرێت لە نێوان
ناوەندو هەرێمەکاندا، ئەمە بۆ هەر وڵاتێک بە تایبەت بۆ ئەو وڵاتانەی وەکو عیراق لە
پێکهاتەی نەتەوەیی و ئاینی و مەزهەبی جیاواز دروست بوون دەستکەوتێکی گرنگە، هەموو
پێکهاتەکان دەتوانن لەسەر ئاستی نەخشەی ئیداری بچوکیش، لەو یەکە کارگێریانەی زۆرینە پێکدێنن، پۆستە
باڵاکان بگرنە دەست و ماف و داواکاریەکانی خۆیان بە دەست بێنن ، ئەو بەرنامەو
نەخشەو پلانەی هەیانە لە بەرژەوەندی خۆیاندا جێبەجێی بکەن، بێ ئەوەی ناوەند یان
پێکهاتەی زۆرینە لە ئاستی وڵات رێگریان لێ بکات یان ئاستەنگیان بۆ دروست بکات ،
چونکە نا ناوەندێتی کارگێڕی لە سەر بنەمای
داننان بە بەرژەوەندی تایبەتی هەرێمەکان بونیاد دەنرێت کە هەندێک لە پارێزگاکان
یان هەرێمەکان تایبەتمەندی و بەرژەوەندی
تایبەتی خۆیان هەیە وجیاوازە لە بەرژەوەندی نەتەوەیی و نیشتمانی گشتی
کۆمەڵگاکە.
لەم روانگەوە ئیستا لە عیراقدا
ناوچە کوردستانیە دابڕێنراوەکان
خاوەن تایبەتمەندی و بەرژەوەندی تایبەتی خۆیانن و پیویستیان بە بەرنامە و سیاسەتی
تایبەتە بۆ بەرێوەبردنیان ، بێگومان لە دانانی بەرنامەو داڕشتنی ئەو سیاسەتەو جێبەجێکردنیشیاندا
ئەنجومەنی پارێزگا بەرپرسەو ئەرکێکە و دەکەوێتە ئەستۆی ئەو ئەنجومەنە لە ئایندەدا .
بۆیە ئەگەر ئەمرؤ کورد لە خەمی ئایندەی ناوچە کوردستانیە دابڕینراوەکان و
ئاوەدانکردنەوەو گێڕانەوەی مافی دانیشتوانەکەیەتی دەبێ لە خەمی هەڵبژاردنەکانی ئەم
ناوچانە بێت بۆ ئەنجومەنی پارێزگاکان ، چونکە بەرێوەبردنی ئەم ناوچانە دەکەوێتە
ژێر دەستی ئەو ئەنجومەنە و ئەویش لە رووی
دەسەڵاتەوە سەربەخۆو لە ژێر کۆنترۆلی هیچ وەزارەت و دامەزراوەیەکدا نیە ,بە پیی
دەستور تا رادەیەکی زۆر سەربەخۆیی کارگێڕی و دارایی هەیە، ناگەڕیتەوە بۆ ناوەند و
بەشێکی زۆری گرفتەکانی پارێزگاکە خۆی چارەسەریان دەکات ، جگە لەوەی دوواتر ئەم
ئەنجومەنە پارێزگار و سەرۆکی یەکە کارگێڕیەکانی دیکە دیاری دەکات وبەرنامەو پرۆژەی ئاوەدانی و
خزمەتگوزاری دادەنێت و جێبەجێیان دەکات .
ئەگەرچی هەڵبژاردن سیمایەکی سیستەمە دێموکراتەکانە بەڵام لە قۆناغەکانی
پیشتردا بۆ کورد ئاستەنگی گەورە دروستکراوە تا لەم پرۆسە دیموکراسیەدا سەرکەوتو
نەبێت , زیاتر لە شەست ساڵە بە بەرنامەو لە رێگای هێزو بەکارهێنانی زەبرو زەنگەوە
باشوری کوردستان بە گشتی و بە تایبەت ئەوەی ئەمرؤ بە ناوچە کوردستانیە
دابڕێنراوەکان ناسراوە کەوتونەتە بەر شاڵاوێکی گەورەی تەعریب و سڕینەوەو قڕکردنی
کورد، بە دەیان هەزار خێزانی عەرەب لەو ناوچانە نیشتەجێکراون ،ئێستا بەشێکی زۆری
ئەوانەی لە شەستەکان و سەرەتای حەفتاکانەوە هاتوون ،بە عەرەبی رەسەن ناسراون کە لە
بنەڕەتدا بۆ مەبەستی تەعریب راژەکانیان گواستراوەتەوە بۆ ناوچە کوردنشینەکان,
بەڵام هێشتا ئەوەی جێگای خۆشحاڵیە بە پیی دەستور، هەروەکو لە یاسای پارێزگاکان و
لە مادەی پێنجی ئەم یاسایەدا هاتووە ، هەموو ئەوانەی بە مەبەستی گۆڕانی دیموگرافی
، واتە تەعریب کردنی ناوچە کوردیەکان لەم پارێزگایانەدا نیشتەجێ کراون ناتوانن
خۆیان کاندید بکەن و ببن بە ئەندامی ئەنجومەنی ئەم پارێزگایانە , چونکە بۆ ئەندام
بوون لە ئەنجومەنی پارێزگاکاندا مەرجە
دانیشتوی رەسەنی ئەو پارێزگایە بێت یان بە لایەنی کەمەوە بیست یاڵ بێت لەو پارێزگایە
نیشتەجی بێت بە مەرجێک نیشتەجێبوونەکەی بە مەبەستی گۆڕینی باری دیموگرافی
پێکهاتەکانی پارێزگاکە نەبوبێت ، ئەوەی جێی ئاماژەیە، لە یاساکەدا تەنیا بیست ساڵ
دانراوە بەڵام تەعریبی کەرکوک و ناوچە کوردستانیە دابڕینراوەکان لە ساڵی ١٩٦٣وە کە
دەکاتە شەست ساڵ لەمەوبەر بە چڕی دەستی پێکردوە، دەبو ئەو بڕگەیەی یاساکە بە
شێوەیەک بووایە بە لایەنی کەمەوە هەموو ئەو خێزانانەی لە دووای کودەتای ساڵی
١٩٦٨گواستراونەتەوە بۆ ئەم ناوچانە بە عەرەبی تەعریب بناسرێن ونەوەکانیان نەتوانن
خۆیان کاندید بکەن .
جگە لەو مەترسیانەش ،لەم بارودۆخەدا پەرتەوازەیی کورد زیانێکی گەورە بە
ئایندەی ناوچە کوردستانیە دابرێنراوەکان دەگەیەنێت، بیرکردنەوەی تەسکی حیزبایەتی و
پیشخستنی بەرژەوەندی کەسی وزاڵکردنی بەسەر بەرژەوەىندیە نەتەوەیی و نیشتمانیەکاندا
دەبیتە هۆی لە دەستدانی بەشێکی زۆری ناوچە کوردستانیە دابرێنراوەکان بۆیە پێویستە
لەم ناوچانەدا :
١-تەواوی لایەنە کوردیەکان و ئەوانەی نیشتمانیانە بیر دەکەنەوەو پشتیوانی
لە داوا رەواکانی کورد دەکەن ، لە سەر بەرنامەیەکی هاوبەش رێکەون.
٢-لە سایەی بەرنامەی کاری
حکوکەتەکەی موحەمەد شەیاع سودانی هەندێک ئاسانکاری بۆ پێکەوە کارکردنی
پێکهاتەکان کراوە , توانای هەماهەنگی زیاتر لە نێوان ناوەندو هەرێم بۆ ناوچە
کوردستانیە دابرێنراوەکان فەراهەمکراوە
وەکو بەشداری هیزی پیشمەرگەو هێزەکانی حکومەتی فیدرالی و قسەکردن لەسەر
کاراکردنەوەی مادەی ١٤٠ و کەمبوونەوەی کاری تیرۆریستی تارادەیەک لەو ناوچانە و هتد,,هەموو ئەمانە ئاماژەی باشن
بۆ بەرزبوونەوەی دەنگی کورد و بەشداری زیاتری هاوڵاتیان لە هەڵبژاردنەکاندا.بۆیە
پێویستە کورد سود لەو ئاماژانە وەربگرێت و پەرەیان پێ بدات، رێگا نەدات بە لایەنی
کەمەوە تا هەڵبژاردنەکان ئەو بابەتانە خاو بکرێنەوە.
٣-لە هەڵبژاردنەکانی رابردوودا لە ٢٠٠٥ تا ٢٠٢١ بۆ ئەنجومەنی نوێنەرانی
عێراق هەمیشە کورد لە پارێزگای کەرکوک نیوە یان لە نیوە زیاتری کورسیەکانی بەغدای
بردووە، بۆیە هیچ گومان لەوەدا نیە ئەگەر پەرتەوازەیی و ململانێی حیزبی و کەسی
نەبێت لە ئەنجومەنی پارێزگاشدا نیوە یان لە نیوە زیاتر دەبات ، بە تایبەت ئەگەر هەر لەسەرەتاوە جۆرێک لە
رێکەوتن و هەماهەنگی لەگەڵ پێکاهاتەکانی دیکە بکات، بەلێنی هەندێک ئیمتیازات و
پۆستی باڵایان پێ بدات.
٤-پێویستە کورد وەکو خاوەن ماڵ و بە دەرونێکی ئارام و سینگێکی فراوانەوە
مامەڵە لەگەڵ پێکهاتەکانی ناوچە کوردستانیە دابرێنراوەکان بکات ,پەلە نەکات لە
بانگەشەی کوردستانی بوونی ئەم ناوچانە و خۆ بە دوور بگرێت لە ململانیی توند لەگەڵ
پێکهاتەکانی دیکەدا, بە تایبەت لە خانەقین و تەواوی پارێزگای کەرکوک و لە مەخمور ،
کە گومان نیە لەم یەکە کارگێریانەدا زۆرینە دێنێ, سەرەرای ئەو ستەمانەی لە کورد
کراوە لە رابردوودا.
٥-پێویستە لەئیستاوە کورد کار بۆ دانانی بەرنامەیەکی هەڵبژاردن بکات کە
رەنگدانەوەی پێویستیەکانی ئەم ناوچانە بێت و گوزراشت لە تەبایی و لێبوردەیی و
پێکەوە ژیان بکات ، کورد وەکو گەلێکی مەدەنی و شارستانی پیشان بدات ، مەترسی
لایەنەکانی دیکە بڕەوێنێتىەوە و هەست بە ئاسودەیی بکەن لە سەرکەوتنی کورددا .
٦-لە سەر ئاستی حکومەتی هەرێمی کوردستان و وەکو دامەزراوەیەکی فەرمی نەک
حیزبی , ناوەندێکی توێژینەوەی زانستی دروست بکرێت بۆ تێگەیشتن لە خاڵە بەهێزو بێ
هێزەکانی کورد لەم ناوچانە، مەترسیەکانی و هەڕەشەکانی سەر ئایندەی کورد لەم بەشەی
کوردستاندا.
٧-ناتەبایی و ناکۆکیەکانی پارتی و یەکێتی کاریگەری زۆر خراپی لەسەر ئایندەی
ناوچە کوردستانیە دابرێنراوەکان دەبێ چ بە کەمبوونەوەی رێژەی بەشداری خودی کورد
خۆی و چ بە هۆی بە فیڕؤدانی دەنگەکان و پەرشوبڵاو بوونەوەی.
٨- خراپی راپۆرتە ئەمریکی و نێو دەوڵەتیەکان لەسەر ژیان و ئازادی و
مافەکانی مرۆف لە هەرێمی کوردستان و ناوبردنی حکومەتی هەرێم بە ماڵە کارتۆنیەکەو
نزیکبوونەوەی رووخانی، کاریگەری زۆر خراپی دەبێت لەسەر هیواو ئومێدی بەشێک لە
کوردی ئەم ناوچانەو نزیکنەبوونەوەی پێکهاتەکانی دیکە لە کورد، بە پێچەوانەوە زیاتر
دژی داواکاریەکانی کورد لە یەکتر نزیک دەبنەوە یان بە لایەنی کەمەوە بێ لایەن دەبن
و هاوکاری کورد ناکەن.