کلتورو توندوتیژی و رێگاچارەکانی
7/13/2022 5:22:00 PM
د. محەمەد شوانی
مرۆڤ بەرهەمی کلتوری کۆمەڵگایە, ئەگەرچی کلتور لە ئەنجامی
پرۆسەیەکی میژوویی درێژخایەن هەر لە کۆمەڵگادا دروست دەبێت بەڵام دوواتر وەکو
کارخانەیەک رەنگریژی تایبەتمەندی و خەسڵەتە بنچینەییەکانی کەسایەتی تاکەکانی
کۆمەڵگا دەکات.
هەر کۆمەڵگایەک کلتوری تایبەت بە خۆی هەیە, لەگەڵ ئەوەی
رەگەزی هاوبەش لە نێوان هەموو کلتورەکاندا هەیە بەڵام لە ئەنجامی ژینگەی سروشتی
جیاوازو سنوربەندی و تیکەلاو نەبون و پیکەوە ژیانی گروپە مرۆییەکان جیا لە یەکتری
و بۆ ماویەکی میژوویی درێژخایەن, توخم و
رەگەزی کلتوری جیاواز دروست دەبێ و لە کۆتاییدا کلتورەکان لە یەک ناچن ..
رێزگرتن لە مرۆڤ و نەرمونیانی وسادەیی لە مامەڵە و
بەهێزی پەیوەندی و خۆشەویستی نێوان تاکەکانی کۆمەڵگا پەیوەندیان بە کلتوری
کۆمەڵگاکەوە هەیە, بە پێچەوانەوە رێز نەگرتن لە مرۆڤ و توندوتیژی و خۆپەرستی و
ساردی پەیوەندیە کۆمەلایەتیەکانیش بەرهەمی کلتوری کۆمەڵگان ..
منداڵ کە لە
دایک دەبێت نە چاکەکارە و نە خراپەکارو تاوانبار , نە نەرم و نیانە و نە توندوتیژ
, نە رەشبین و نائومێدە و نە گەشبین , نە سەرشێت و هەڵگری نەخۆشی دەرونی و
پیاوکورژە و نە پیاوچاک و زانا و بلیمەت ..ئەوە خێزان و دەوروبەرو کۆمەڵگاو
سیستەمەکانی پەروەردەو فیرکردن و ئاین و باری ئابوری و دەسەڵاتی سیاسیە دروستی
دەکات , کلتوری کۆمەڵگا مناڵ پی دەگەیەنێت و ئاراستەی دەکات ..
بۆیە لە راستیدا ,لە ئەنجامدانی هەر تاوانێکدا تاوانباری
یەکەم کۆمەڵگاو ژینگە کۆمەڵایەتیەکەی تاونبارە نەک خودی کەسە تاوانبارەکە , چونکە
بۆ دۆزینەوەی هۆکارەکانی هەر تاوانێک دەبێ بە دووای ریشە کۆمەڵایەتیەکانی
تاوانباردا شۆربینەوەو ئەو سەرەداوانە بدۆزینەوە کە ئەو کەسەیان ئاراستە کردووە..
رۆژانە لە کوردستان هەموومان بینەرو شاهیدی چەندین
تاوانی زۆر گەورەو قێزەونین چەندین مرۆڤ لە بەرچاومان سوکایەتیان پێ دەکرێت و
ناهەقیان بەرامبەر دەکرێت یان دەکوژرێن, بە جۆرێک کوشتن وەکو دیاردەیەکی ئاسایی لە
کەناڵەکانی راگەیاندنەوە بە وێنەو هەواڵەوە پەخش دەکرێت!
کێ هەیە لە ئێمە
تەمەنی چل ساڵ بێت و نەتوانێت چل کارو رەفتاری نا مرۆڤانەی وەکو دەستدریژی و شەق
تێهەڵدان و کەرامەت شکاندن و زەوی داگیرکردن و بە زۆر دەست بەسەردا گرتن و دزین و
قۆڵبرین و تەزویر و بە ناهەق بەندکردن نەژمێرێت ؟ یان ناوی چل کەس نەزانێت کە بە
ناهەق و بێ دادگایی
کردن کوژراون؟!
ئێ هەمو ئەو بە ناحەق کوژراوانە دایک و باوک و خوشک و
برا و مناڵ و کەسوکاریان هەیە , کاتێک دەبینن دادگاو یاسا و ریساو شوێنیک نیە بۆ
وەرگرتنی مافی خوراو و پیشیلکراویان , بە لایەنی کەمەوە کۆمەڵیک رق و کینەو بوغز
هەڵدەگرن لە کۆمەڵگا و دەوروبەریان , کەسانی توندورەو و توندوتیژیان لێ دەردەچێت .
ریزنەگرتنی
مرۆڤ لە کۆمەڵگای ئیمەدا لە رووداو و حاڵەت و دۆخەوە بوەتە دیاردەو بووەتە بەشێک
لە کلتوری کۆمەڵگا , دزی و تەزویر و واسیتەو بەرتیل و بەناهەق وەرگرتن بووەتە
کارێکی زۆر ئاسایی و هەر کەسێک نەیکات بە هەژاری و دوواکەوتوویی دەمێنێتەوە , لە
کاتکدا هەموو ئەمانە سەرەتای ریزنەگرتنی مرۆڤ و بێ رێزی کردنن بە ژیانی کۆمەڵگا ,
رێگا خۆشکەرن بۆ بێ رێزی زیاتر و لە کۆتاییدا سەردەکێشن بۆ لێدان و تێ هەڵدان و کوشتن و لە
ناوبردنی رەمەکی دوور لە دادگا و لێپرسینەوە .
ئەگەر هەر کۆمەڵگایەک بیەوێت کەرامەتی تاکەکانی پارێزراو
بن , ستەم لە یەکتر نەکەن و بە ناهەق نەکوژرێن, کۆمەڵیک رێو شوێن و کارڕایی
سەرەتایی هەیە پێویستە کاریان لەسەر بکات:
١-دەبێ بە کەناڵەکانی پەروەردەو فێرکردن و پێگەیاندنی
کۆمەلایەتی خۆیدا بچێتەوەو سەرەتا هەمو
ئەو بابەت و کارو رەفتارانەی هانی درۆ و فێڵ و تەزویر و دزی و واسیتە و توندو تیژی
و تۆڵەو دەسەڵاتی دەرەوەی سایا دەدەن لا ببرێن.
٢-هەڵمەتێکی فراوانی هۆشیارکردنەوەی خێزانی دەست پێ
بکات, یان بە شێوەیەک بەرنامە وپرۆگرامەکانی خوێندن رێک بخات (لە دایەنگاوە تا
زانکۆ) مناڵ لە ژێر هەژمونی پەروەردەی رەمەکی خێزانی دەربکات, چونکە گفتوگۆکانی
ناو خێزان کاریگەری زۆریان لەسەر رەفتارو کارو کردەوەکانی مناڵ هەیە , باوکێک لە
ناو مناڵەکانیدا باسی ئازایەتی و قارەمانی خۆی دەکات , چۆن تۆلەی خۆی کردوەتەوە,
یان چۆن سرە بڕەی لە وەرگرتنی بەنزین و موچەو مامەڵەی فەرمانگە کردووەو چۆن
تەلەفۆنێکی بۆ برادەرێکی کردووە کارەکەیان بۆ کردووە , هەموو ئەمانە مناڵ فێرە
کاری نایاسایی دەکەن ..
٣-فیلتەرێکی پەروەردەیی وفێرکردنی بەهێز بۆ رواڵەت و
ناوەرۆکی ئەو بابەتانە دروست بکرێت کە لە کەناڵەکانی راگەیاندنەوە بڵاو دەکرێنەوە , لە رێژەی
وەرگێران و دۆبلاژکردنی فیلمە بیانیەکان کەم بکرێتەوەو گرنگی بە بەرهەمهێنان و پەخشکردنی بابەتی خۆماڵی
و گونجاو لەگەڵ کلتوری کوردەواری خۆمان بدرێت ,سزا لەسەر هەموو ئەو بەرهەم و گرتە
ڤیدیۆییانە دابنرێت کە توندوتیژی و بێریزییان تێدایە ,بۆیە پێویستە تەنیا رێگا بە کارمەندو میدیاکار و پەیامنێرو
وێنەگری پرۆفیشناڵ و پسپۆڕی بوارەکە بدرێت بۆ کارکردن لە راگەیاندندا.
٤-لیژنەیەک لە کەسانی شارەزا و دڵسۆز و خەمخۆر لە
پسیۆرانی دەرونزانی و کۆمەلناسی و گەشەپێدانی مرۆیی و یاسایی و پیاوانی ئاینی
دروست بکرێت لەسەر ئاستی هەرێمی کوردستان بۆ نوسینی وتاری هەینی مزگەوتەکان , جەخت
بکرێتە سەر پێگەیاندنی کەسایەتی تەندروست و دەستو دەم وداوین پاک لەگەڵ
روونکردنەوەی گەندەڵی و کەموکورتی و پێداویستیەکانی خەلک و ئەرکی حکومەت و چۆنیەتی
دابینکردنیان ,وتار خوینی مزگەوت و مامۆستای زانکۆ و چاودیری سیاسی و رۆژنامەنوس و رۆشنبیرانی کۆمەڵگا نابێ بترسن لە
گوتنی راستیەکان , رەخنەی زانستی بگرن , ئەوانەی رەخنە دەگرن رێز و پێگەی تایبەتی
خۆیان هەبێت نەک وەکو پیاوکوژو دوژمنی کۆمەڵگا و خائن و خۆفرۆش پێناسە بکرێن لە
لایەن دەسەڵاتەوە.
٥-سەرۆکایەتیەکانی وڵات خۆیان نمونەی کەسایەتی پاک و
زانستی و یاسایی و ئەقڵ و لۆژیک بن, هیچ کارێک لە دەرەوەی یاسا نەکەن , زەبروزەنگ
و هێز بەکار نەهێنن بۆ تۆڵە سەندنەوەی شەخسی و سەپاندنی کاری نارەوا ,رێز لە موڵکی
گشتی بگرن و بەرژەوەندی کەسی و تایبەتی
خۆیان بە لاوە بنێن .
٦-حکومەت واتە دەزگاو دامەزراوەی جێ بەجێکردن , بۆیە
کاراکتەرەکانی حکومەت لە هەر کۆمەڵگایەکدا لە بەیەک گەیشتنی بەردەوامدان لەگەڵ
تەواوی کۆمەڵگا, لێرەوە دەبنە قدوەو پیشەنگی هاولاتیان بۆ رەفتار , بەشێکی زۆری
تاکەکان لە کۆمەڵگادا لاسایی کاراکتەرەکانی حکومەت دەکەنەوە, چ بۆ نەرمونیانی و
سەروەری یاسا و رێزگرتن بێت لە هاوڵاتی ,یان زەبروزەنگ و توندوتێژی و بە سوک سەیرکردنی
چین و تویژەکانی کۆمەڵگا بێت .
٧-یاسا و دەستورێکی مەدەنی هەبێت ,دادگاو دەزگای دادوەری
بە کردەوە خاوەنی دەسەڵاتی یەکلایی کەرەوە و سەربەخۆ بن , داواکاری گشتی بتوانێت
بانگیشتی هەر کەسێک بکات داوای لەسەر بێت , خەڵکی بە ئازادی بتوانن داوا لەسەر
هەموو کەسێک تۆمار بکەن کە مافەکانیان پێ شێل دەکەن, بۆ ئەوەی رقو کینە هەڵنەگرن ,
دادگا شوێنی یەکلایی کردنەوەی کیشەکان بێت , نەک هەوڵی کەسی و بنەماڵەیی و
عەشیرەتی بۆ تۆلە سەندنەوە .