فرەکلتوری و بنەماکانی پێکەوە ژیانی ئاشتیانە:
3/1/2025 11:22:00 AM
د. محەمەد شوانی
فرەیی کلتوری ،یان
جیاوازی پێکهاتەی کۆمەڵگاکان دیاردەیەکی مرۆیی ، دیاردەیەکی کۆمەڵایەتی گشتیە، هیچ
کۆمەڵگایەکی تاک کلتوریی نیە، واتە هیچ کۆمەڵگایەک نیە لە یەک نەتەوە ، لە یەک
ئاین ، لە یەک مەزهەب پێکهاتبن ،ویەک نەژاد و یەک رەنگ و یەک چین و یەک شێوەزاریان هەبێ ، هەموویان لە خەسڵەتە بایۆلۆژی
و دەرونی و کەسایەتیەکاندا وەکو یەک بن! بە پێچەوانەوە ،لە هەموو کۆمەڵگاکاندا جیاوازی نەتەوەیی و
نەژادی و ئاینی و مەزهەبی و رەنگ و خەسڵەتە بایۆلۆژیەکان هەیە.
جیاوازی ،بنچینەی
سروشتی مرۆییە، بە تایبەت لە کۆمەڵگاکانی رۆژهەڵاتی ناوەراست بە گشتی وبە تایبەتتر
لە دۆڵی دوو رووبار (مسیۆپۆتامیا)عێراقی ئیستادا، کە هەر لە کۆنەوە خاڵی بە یەک
گەیشتنی شەپۆلە مرۆییەکانی ئاسیا و
ئەوروپا و ئەفریقیا بووە ، لە ئاسیاوە تەتار و مەغۆل و سەلجوقی و تورک و لە
ئەوروپاوە یۆنانی و بێزەنتی و رۆمانی و لە ئەفریقیاو نیمچە دوڕگەی عەرەبیەوە
هەمیشە کۆچی خێڵەکان لە باشوورەوە بۆ باکور بەردەوامی هەىبووە.
جگە لەوەی هەموو ئەم شەپۆلە مرۆییانە کۆمەڵگایەکی
فرەکلتوریان دروستکردووە ، هەر دانیشتوانی رەسەنی میسیۆپۆتامیا ، بە تایبەتی ئەوەی ئیستا بووەتە ناوەراستی
عێراق، بۆ خۆی هەر لە سەرەتای مێژوەوە جۆراوجۆر بوون، سۆمەری و کلدانی و ئاشوری و ماد
وکاردۆخی و گۆتی و لۆلۆبی و ..هتد هەموو
ئەمانە لە وڵاتی نێوان دوو زێ ژیاون ، ئەمانەش گروپی مرۆیی جیاواز بوون، دەبینین
داهێنانە کلتوریەکانیشیان لە لایەن گروپە جیاوازەکانەوە بەرهەم هاتووە ، کاتێک شانازی بە شارستانیەتی
ئەم ناوچەوە دەکەین، یەکەمین نوسین باپیرانی ئێمە دایانهێناوە، نوسینی بزماری بە
زمانی سۆمەریە، بەڵام یاساکانی حامورابی
بە زمانی ئەکەدیە، دوواتر بۆ یەکەمجدار دوچەرخە هەر لەم ناوچەیەدا دروست کراوە کە
مادەکانن ، هەزارو چوارسەد ساڵێکیش دەبێ عەرەب لە رووباری فورات پەڕیوەتەوە و
تێکەڵ بەو فرەکلتوریەی میسۆپۆتامیا بووە ، بە زمانی عەرەبی لە بواری پزیشکی و
ئەدەبی میسۆپۆتامیا شوێنەواری بەجێهێشتووە، ئیتر بە گشتی ، هەموو ئەم داهێنانە
مێژوویانە ،هەر یەکە بە زمانێک و موڵکی گروپێکی مرۆیی جیاواز بووە .
جۆرج کڵاستۆن لە
کتێبەکەیدا (دەوڵەمەنترین پیاوی بابل) لە زاری پیاوێک بە ناوی (بانسەر)کە خاوەن
شوێنێکی ئاسنگەریەو گفتوگۆ لەگەڵ هاوڕێیەکی دەکات ، بە ناوی (کوبی) پیشەی گیتار
ژەنە، دەڵێت (سەیری بازاڕی بابل بکە (لەو کاتەدا لەشکرێکی گەورەی کۆیلەکان بە بەردەمیاندا تێدەپەڕن، بە کوندە
ئاویان هەڵگرتوە لە رووبارەوکەوە بۆ باخچەکانی دەبەن) ، ئەو جیاوازیانە دەبینیت؟!
بەشێکی زۆری ئەو پیاوانە جەستیەکی پتەویان هەیە ، ئەو باڵا بەرزە ، سورە ،قژکاڵانە
لە باکوری وڵاتەوە هاتوون، ئەو رەشپێستانە لە باشووری وڵاتەوە هاتوون ، ئەو گەنم
ڕەنگانە هی وڵاتانی دراوسێن )، واتە هەر لە کۆنەوە ،فرەکلتوری سیماو خەسڵەتێکی
سەرەکی دانیشتوانی ئەم ناوچەیە بووە و
پێکەوە ژیاون.
بەڵام چۆن پێکەوە
ژیانێک؟! راوەدوونان و گرتن و کوشتن و بە کۆیلەکردن و سوتاندن و وێرانکردن جیاوازە
لە پێکەوەژیانی ئاشتیانە و یەکتر قبوڵکردن و رێزگرتن و گرنگی بەیەکدان لە نێوان
کلتورە جیاوازەکاندا ..
سەردەمی جیهانگیری و
تەکنۆلۆژیا و ئەنتەرنێت و کرانەوەو بچوکبونەوەی جیهان ،قۆناغی کۆیلایەتی و
بەربەریزم و تاریکی نیە، ئیستا کاتی پێکەوە ژیانی
ئاشتیانەو یەکتر قبوڵکردن و رێزلەیەک گرتنە، بە کورتی پێکەوە ژیانی ئاشتیانە
کۆمەڵیک بنەمای هزری و فەلسەفی و کۆمەڵایەتی و دەستوری هەیە وەکو:-
١-قەناعەتی تەواو و مەیلی هاوبەش لە نیوان گروپە
جیاوازەکاندا بۆ پێکەوە ژیان ، دەبێ ئەو مەیلە ئارەزومەندانە لە کلتوری هەر
لایەکەوە سەرچاوەی گرتبێت ، ناکرێ پێکەوە ژیان بە سەریاندا سەپێندرابێت، کۆی
لایەنەکان لە دەرفەتێک بگەڕێن بۆ حیابوونەوە، دەبێ پێکەوە ژیان ستراتیژ بێت نەک تاکتیک ، بۆ
نمونە لە ماوەی بیست ساڵی رابردوودا هەرێمی کوردستان و بەغدا جۆرێک لەو تاکتیکەیان
پێوە دیارە، بەغدا قەناعەتی تەواوی بە فیدرالی نیە، کار بۆ چەسپاندنی سیستەمی
فیدرالی و بونیادنانی دامەزراوەکانی دەوڵەتی فیدرالی ناکات ، بروای بە دابەشکردنی
دەسەڵاتەکان نیە، رێگا نادات جگە لە هەرێمی کوردستان ، کە ئەویش وەکو ئەمری واقع
لە ساڵی ١٩٩١ ەوە خۆی سەپاندووە، ئیتر هیچ هەرێمێکی دیکە لە عێراق دروست بێت، نەک
هەر رێگا نادات هەرێمیتر دروست بێت بەڵکو کار بۆ تەواو کردنی بونیاد و پەیکەرەی
سیستەمی فیدراڵی بکرێت ، تا ئیستا ئەنجومەنی هەرێمەکان دروست نەىکراوە ..
لە بەرامبەردا هەرێمی کوردستانیش بروای بە
مانەوە لە عێراق و لەگەڵ ئەم ئەقڵیەتە نیە، بە دووای هەلێکی هەرێمی و نێودەوڵەتیدا
دەگەڕێت بۆ جیابوونەوە ، کە مافێکی شەرعی هەر نەتەوەیەکە بە ئازادی بژیت و دەوڵەتی
خۆی هەبێت .
بۆیە یەکێک لە بنەما
پێویستەکانی پێکەوە ژیانی ئاشتیانە لە نێوان پێکهاتەکانی عێراقدا نیە ، ئەویش
قەناعەت بە پێکەوەژیان و متمانە بە یەکترە .
٢-دیاریکردنی سنوری
گروپەکان و سەروەری و سەلامەتی خاکی یەکتر ،کاتێک پێکەوە ژیان ئاشتیانەو
شکۆمەتدانە دەبێت ، هەر پێکهاتەیەک لەسەر خاکی خۆی مەترسی نەبێت ،هەڕەشەی گۆرانی
دێموگرافی لەسەر نەبێت، لە عێراقدا ئەو سنورە دیاری ناکەن، لە ئایدیۆلۆژیای بەعسدا
ئۆتۆنۆمی بۆ خەڵک بوو نەک بۆ خاک، بۆیە دەستکاری یەکە کارگێریەکانیان دەکرد ،هەتا
لە پنتێکی جوگرافی و سنورێکی دیاریکراوی خاکدا کورد چڕ نەبێتەوە، تا ئیستاش ،ساڵ لە دووای ساڵ شارە کوردیەکان رەنگاورەنگترو
فرەکلتوری زیاتر دەبێ و رێژەی کورد دادەبەزێت ، هەر هێزێک لە عێراقدا دەسەڵات
وەردەگرێت هەوڵی هەڵکشانی زیاتری عەرەب بۆ باکورو بچوککردنەویە قەوارەی کورد دەدات
.
٣-رێزی دوولایەنەو
گرنگیدان بە یەکتر: یەکێک لە نیشانە دیارەکانی گرنگیپێدان، دانانی بەرپرس و
فەرمانبەری زمانزانە لە فەرمانگەو شوێنە گشتیەکاندا، ناکرێ تەواوی کۆمەڵگاکە ناچار
بکرێت بە زمانی پێکهاتەیەک بدوێن، لە عێراقدا بۆ پێکەوە ژیان رەچاوی ئەم خاڵەش
نەکراوە، بە تایبەت لە پارێزگاکانی نەینەوا و سەلاحەدین و کەرکوک و دیالەو کوت
پێویستە هەندێک لە پۆستەکان بە کەسێک نەدرێت ئەگەر کوردی و عەرەبی نەزانێت ، لە
هەندێک یەکەی کارگێریدا ئەگەر کوردی و عەرەبی و تورکمانی نەزانێت، زمانزانین
زەمینە خۆش دەکات بۆ تێکەڵاو بوون،
دەرفەتی باشتر دەڕەخسێنێت بۆ پێکەوە ژیان، فێربوونی زمانی ئەویتر رەنگدانەوەی زۆری هەیە، ئەو کەسە دەخاتە ژێر کاریگەری ئەدەب
و هونەرو کلتوری مەعنەوی خاوەن زمانەکەوە، پاش فێربوونی، یان لە میانی فێربوونی
زمانەکەدا دەکەوێتە ژێر کاریگەری هۆنراوەو گۆرانی و مۆسیقا و کایە رۆشنبیریەکانی
دیکەوە، لە عێراقدا بە بەرنامە کار بۆ ئەوە ناکرێت پێکهاتەی عەرەب فێرە زمانی
کوردی بێت، نەک لە عێراقدا بە گشتی، بەڵکو لە هەڕیمیش میکانیزمێک بە کار نایەت ،
هەتا عەرەبێک لە هەرێم دەخوێنێت ، یان عەرەبێک لە هەرێم کار دەکات فێرە زمانی کوردی
بێت، بە گشتی ئەو هاندانە نیە ، بۆ نمونە
مامۆستایەکی زانکۆی بەغدا ، یان زانکۆی بەسرە، پسپۆڕی لە زمانی کوردی هەبێ یان پسپۆڕی
لە فۆلکلۆری کوردی ، یان لە مێژووی کورد، لە یەکێک لە زانکۆکانی کوردستاندا
دەرسگوتارێک(محازەرەیەک) بە زمانی کوردی بڵێتەوە!! بە پیچەوانەوە ، نەک هەر هیچ
مامۆستایەکی عەرەب نیە لەو جۆرە ، بەڵکو لەکاتی گفتوگۆی زانستی و سمینارو
کۆنگرەکانیشدا هەمیشە ، ئەگەر یەک مامۆستای عەرەب هەبێت ، ئیتر هەر هەموو
ئامادەبووان دەبێ بە عەرەبی بدوێن ..هەرچەندە ئەمە تەواوی هۆکارەکەی رێزی دوو
لایەنە نیە، ئەوە تاوانی کورد خۆیەتی نەک بەرامبەر ، دەبێ کورد خۆی نرخ بۆ زمانی
خۆی دابنێت ، کۆمەڵێک پێگەو پۆست و دەستکەوتی ئابوری ببەسترێتەوە بە زمانی کوردی لە هەرێمدا ئەگەر زمانی کوردی نەزانیت ئەوانەت
دەست نەکەوێت ..