لە پەراوێزی قسەکانی نوێنەری نەتەوە یەکگرتووەکان، سەرنجێک:
5/22/2021 12:33:00 PM
لاوک سەلاح
حیکمەتی حکومڕانی
کەس گومانی نییە کە هەموو گۆڕانکارییە سیاسیەکانی چەندان "دە"یەی رابردوو لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی و نیشتمانی سەردەمێک و خەسڵەتێکی بەرهەمهێناوە لانی کەم بە سەردەمی توورەبوون بناسرێت، توورەبوون لە هەموو شتێک، لە هەموو دەزگایەک، لە هەموو رێکخراوێک، لە هەموو پارتێکی سیاسی لە ناوەوە و لە دەرەوە، ئەمەش بەهۆی نەمانی متمانە لەسەر هەموو ئاستە نیشتمانییەکان و نێودەوڵەتییەکان، ئەمە تەنیا قسەی گروپێکی سیاسی لۆکەڵ یان نێودوڵەتی نییە، ئەمە پوختە و چوارچێوەی قسەی هەموو ئەوانەیە کە نوێنەرایەتی دامودەزگا رەسمییەکان دەکەن بەر لە پارتە سیاسییە ئۆپۆزسیۆنەکان، ئەمە ئەو ژینگە سیاسییە کە جەنگی دەوڵەتان لە نێو خۆیاندا بەسەر هاوڵاتیاندا سەپاند بە مەبەستی دەستکاریکردنی نەخشەکان و جوگرافیا و گۆڕانکاری لە بەرژەوندییە نێودەوڵەتییەکان بە تایبەتی جێگۆرکێ کردن بە راکێشانی بۆرییەکانی نەوت و گاز لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست. ئەو ململانێ فەرمییە نێودەوڵەتییانە سەردەمێکی هێنایە کایەوە کە هەموو بەها باوە سیاسییەکانی لەگەڵ خۆیدا وەک هاژەی ئاو راماڵی، لە بری خاوێن و بێگەرد بوونەوە، دونیایەک گومان و نیگەرانی و نادڵنیایی سیاسی و ئابووری و کۆمەڵایەتی و کەلتووری و ژینگەیی و کارەساتی بونیادی بۆ ئاییندە بەجێهێشت.
بەرامبەر ئەم ژینگە توندوتیژەی کە لە ئارادایە، کار و جووڵەی سیاسی پێویستی بە حیکمەت و لێبوردەیی و میانڕەویی و کاردانەوەی لەسەرخۆ هەیە، هەندێ جار، ئەو پرۆسە توندرەوە، خۆی دەبێتە مایەی هێنانەدی میانرەویی سیاسی و پەرینەوە بۆ کەنارێکی دیکەی سیاسی کە رابردوو بە هەموو تاڵییەکانییەوە لە وێستگەیەکدا بەجێ دەهێڵێت یاخود هەموو ئەو ئەزموون و یادگارییە سیاسییە نادروست و چەوتەکان توڕ دەدات بۆ ناو قوڵایی دەریایەک تا بیربچنەوە، تاوەکو بۆ ئاییندە توانای بیرکردنەوەی بیناخواز برەخسێنرێت، ئەم کارە، پیشاندانی وەرگرتنی عیبرەتە بۆ ئەوەی ئیتر کەس نەبێتە قوربانی موئامەرە گەورەکان و پیلانە شەرەناگێزەکان، چاپتەرێکی دیکە لە مرۆڤدۆستی و ژیاندۆستی لە رێگەی رێکخستنەوەی ژیانی سیاسی و یاسایی بێتە کایەوە و چەمکی پێکەوە ژیان لە نێوان مرۆڤەکاندا دیسپلینکردنی غەریزە و تەماحەکانی مرۆڤ بەرجەستە بکات.
ئەو پەیام و زەنگەی کە جنین پلاسخارت، نوێنەری نەتەوە یەکگرتوەکان لە دیداری دەستوور بە هەموو لایەکی درکاند، کە هیوادارم کاری راستەقینەی لەسەر بکرێت، سەدای رایەکی روون و ئاشکرای نێودەوڵەتی بەرفراوان بوو، پەیامەکە ئەوەیە کە ئێمە وەک هەرێم، هەر هەموومان، لە وەچەرخانێکی مێژووی مەترسیدارداین، وەچەرخانی مان و نەمان و لە دەستدانی ئەو ئاستە لەو ئۆتۆنۆمییە رێژەییەی کە لە عێراقدا هەمانە. ئەگەر توانای پەرینەوەمان بۆ کەنارە سیاسیەکەی ئەو بەر نەبێت، ئەگەر توانامان بۆ ئەوە نەبێت کە سەرسەختانە ئەم هەرێمە رێک بخەینەوە، ئەگەر توانامان بۆ "تەنازوڵ' کردن بۆ یەکتر نەبێت، ئێمە لەبەردەم هەڵوەشاندنەوەیەکی راستەقینەی مەترسیداری هەرێمداین.
ئەوەی تا ئەم ساتە لە بەرژوەندی ئێمە بووە، ئەو جیۆپۆلتیکە بووە کە یارمەتی مانەوەی داوین، بەڵام ئەمە تا سەر نییە، ئیتر کات نەماوە بۆ ئەوەی خۆرسکانە بەردەوام بین بێ ئەوەی نەخشەرێگایەکی سیاسی یەکگرتوو و رەوا بۆ هەرێم نەبێت. نوێنەری تایبەتی نەتەوەیەکگرتووەکان بە راشکاوی و بە زمانێکی راست و رەوان و بە تێگەیشتن لە کەلتوور و ململانێ سیاسییەکانی ئێمە، بە ئێمەی وت، کاتی تەمەڵی و گەندەڵی نەماوە. کاتی دوو ئیدارەیی نەماوە، کاتی دوو هێزی پێشمەرگە نەماوە، کاتی ئەو جۆرە لە هیکەلیەتی سیاسی پارتی سیاسی نەماوە، کاتی ئەم پەرتەوازە سیاسییە لە حکومرانی نەماوە، کاتی ئەم جۆرە لە ئیدارەدانی دووناوچەیی نەماوە. ئەم پەیامە لە پاش گەرانەوەی بوو لە کۆبوونەوەی ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوە یەکگرتوەکان، واتە لە سەر باڵاترین ئاست پەیامێک هەیە شۆربۆتەوە بۆ ئێمە دەڵێت، ئێوە لە بەلەمێکی کۆن و کوون کووندان، ئەگەر فریای خۆتان نەکەون زۆر بە ئاسانی نقووم دەبن و نەتەوەیەک لەگەڵ خۆتان نقووم دەکەن.
راستە کەسی سیاسی، بە سروشتی کاری، ئەرکی لۆکەڵە واتە کار بۆ کۆمەڵگەکەی دەکات، بەڵام لەگەڵ تێڕوانین بۆ ژینگە سیاسیە لۆکاڵییەکە دەبێت ئاگاداری ململانێ نێودەوڵەتتیەکان بێت و لە هەڵوێستە سیاسییەکان بگات کە زۆر بە خێرایی روودەدەن. هیچ کەسێک و لایەنێک و رێکخراوێک یان دامەزراوەیەکی سیاسی و سەربازی نێودەوڵەتی ئامادە نییە بەردەوام بێت لە یارمەتیدانی هەرێم ئەگەر هەرێم خۆی توندوتوڵ نەکاتەوە. چەندان ساڵ لە ئاستی جیاواز و باڵادا لەگەڵ رێخراوەکانی نەتەوە یەکگرتووەکان کارم کردووە و هەرگیز پەیامی وا ڕاشکاوم لەسەر ئەو ئاستە و بە فەرمی و لە بەردەم میدیادا نەبیستووە، تەنانەت نوێنەری نەتەوە یەکگرتوەکان لە کۆتایی قسەکانیدا دەڵێت ئەگەر ئێوە پێکەوە نەبن ئێمە پشتوانیتان ناکەین، پشتیوانی ئێمە بەستراوە بە یەکبوونی ئێوەوە.
گرفت نووسینەوەی دەستوور لەسەر کاغەز نییە، گرنگە کە ئیرادەیەکی سیاسیی کۆ بێتە کایەوە کە هەست بە ریسک و هەرەشەکان بکات. لە مێژووی کۆندا هەمیشە کە هەرەشەی دەرەکی هەبووە، لە ناوەڕا یەکگرتن هەبووە. ئەم ساتە مێژووییە پێویستی بەو حیکمەتە مێژووییە هەیە بۆ بەدەستهێنانی حکومڕانییەکی سەردەمیانە، بۆ هێنانەکایەی سەقامگیرییەکی سیاسی هەمیشەیی، بۆ مانەوەی پشتگیری سیاسی نێودەوڵەتی. نووسینەوەی دەستوور بەدەر نییە لە ململانێکانی ناوچەکە و بەدەر نییە لە ململانێی هەمیشەیی نێوان بەغدا و هەرێم، نووسینەوەی دەستوور، هەروەک چۆن کاری سیاسی بە یاسایی دەکات و مافەکانی هاوڵاتی بە مافی کەمایەتییەکانەوە دەپارێزێت، دەبێت تێڕوانینێکی ستراتیژی بۆ پەیوەندی نێوان هەولێر و بەغدا دارێژیت بە شێوەیەک هەموو رۆژێک لە هەموو بۆنە سیاسیەکاندا، بۆ نموونە، ئەم هەڵبژاردنەی داهاتوو، چەقبەستووانە نەڕوانینە ئاییندە، خۆمان لەو بۆنانە بپارێزین کە هەرەشەن بۆ ئاسایشی نیشتمانی هەرێم و ژیانی زیاتر لە ٦ ملیۆن هاوڵاتی.
پابەندبوون بە دەستوور، لە نووسینەوەی گرنگترە، چاودێریکردنی بەند و یاساکانی، لە ئامادەکردنی گرنگترە، ئەو پێکەوە ژیانەی کە خۆرسکانە لە هەرێمدا هەیە پێویستی بە دڵنیایی سیاسی و کۆمەڵایەتی هەیە بۆ ئەوەی دەستوور وەک پەیمانێکی سیاسی و کۆمەڵایەتی بە زیندوویەتی بمێنێتەوە. ئەمە پرۆژەیەکی هەمەلایەنەی فراوانە و ئەرکی هەموو لایەک دەبێت لەم پرۆسەیەدا دەستنیشان بکرێت، کارێکی گونجاوە جینین پلاسخارت و هاوکارانی لە دامەزراوە نێودەوڵەتییەکانی دیکە وەک راوێژکار بەشداری ئەم پرۆسەیە ببن!