پارتی سیاسی و دیموکراسی: مشتومڕەکانی ئێستا
3/16/2025 1:43:00 PM
لاوک سەلاح
چی بکرێت بۆ ئەوەی پارتی سیاسی خۆی
بینا بکاتەوە؟ جی بکرێت بۆ ئەوەی متمانەی سیاسی بە پارتی سیاسی بگەرێتەوە؟ بەراست،
بۆ ئەم کارانە بکرێن؟ ئایا کۆمەڵگە، هەر کۆمەڵگەیەکی مرۆڤایەتی پێویستی بە بە
پارتی سیاسی هەیە؟ ئایا هیچ فۆرمێکی دیکەی سیاسی هەیە ئەندامانی کۆمەڵگەکۆبکاتەوە
بۆ ئەوەی ئەو ژیانەی لەسەر عەردێک یان جوگرافیایەکی دیاریکراودا دەژێین لە رێگەی
دەستوورێکی سیاسی و کۆمەڵایەتی و ئابووریەوە رێکبخات.
ئەگەر پێویستمان بە پارتی سیاسی نییە و رقمان لێیەتی و پارتی سیاسی لە
دەرەوە و ناوەوە مێژوویەکی نالەبار و تاڵی هەیە، جێگرەوەی کێیە؟ ئایا پارتە
سیاسییە ئیسلامییەکان پێویستیان بە پارتی سیاسی هەیە؟ بۆ هەیە! خۆ ئەوان کتێبی یەزدان و مزگەوتیان هەیە، ئەی بۆ
پارتی سیاسی دروست دەکەن و خەڵک کۆ دەکەنەوە؟ بۆ قسەکانی یەزدان لە رێگەی سەرکردەکانی
پارتی سیاسییەوە تەفسیر دەکرێن و فەتوا بە گوێی "رەعیەت"دا دەدەن و قسەکانی
سەرکردەکانیان دەبنە فەرمان و ئەرک بۆ ئەندامەکانیان. پرسیاری سەرەکی بەندە لەم
نووسینانە، بۆ خوێنەرەکانی، ئەوەیە، ئایا ئێمە وەک مرۆڤ ژیان و دیاردەکان دەشوێنین
یان بەرجەستەیان دەکەین یان ئیدارەیان دەدەین یان گەشەیان پێدەدەین هاوشان بە
گۆرانکارییەکانی دونیا؟ ئەگەر دونیا تێکدەدەین کێ تاوانبارە !؟
بۆ پارتە سیاسییە چەپەکان، پێویستیان بە چوارچێوە و دەستەڵاتێکی سیاسییە
بۆ ئەوەی رەوایەتی بە تیۆرە ئابوورییەکانیان
ببەخشن، تاوەکو ئەو خەونەی کە بانگەشەی بۆ دەکەن لە یەکسانی و دادپەروەری لە
یۆتۆبیا و بەهەشتەوە بێنە سەر ئەرزی واقیع، بەڵام، کێ ئەو خەوشانەی لە ئەزموونیان
هێنایە ئاراوە؟ ئایا ئەزموونەکانی رابردوویان، نابێت ناچارمان بکات بە تێگەیشتنێکی
جیاوازەوە بە دوای سەرکردەی سیاسی لە فۆرمێکی دیکەدا بگەڕێین بۆ ئەوەی بە مەرگ
بوێرین و کۆمەڵگە هەمیشە زیندوو بێت و لەگەڵ خۆیدا پەلکێشی گۆرستانی نەکات.
بۆ لە کۆمەڵگە فیودالیزمەکانیشدا، هێشتا بوونی فۆرمێک لە پارتی سیاسی
گرنگە، راستە، دەڵێن فلان پارتی سیاسی عەشایرە، بۆ عەشیرەت وەک خۆی ناتوانێت
حکومڕانی بکات، ئەگەر خەسڵەتی حکومەتەکەش عەشایریش بێت. بۆ هێشتا عەشیرەت پێویستی
بە فۆرمێکی سیاسییە و ناتوانێت لە رێگەی فۆرمی عەشایرەوە ئیدارەی کۆمەڵگە بکات؟ لە
پرۆسەی بیناکردنی دەوڵەتدا دەکرێت سوود لە کۆڵەکەی عەشیرەت وەربگیرێت، نەوەک
بسڕێتەوە، نابێت کۆمەڵگە لە فۆرمە خۆرسکەکانی بەتاڵ بکرێتەوە، بەڵکو دەبێت
پرۆسەیەکی گەشەپێدانی ئاسایی و سروشتی هێدی هێدی بێتە ئاراوە. پرۆسەی لەم جۆرەش بە
شەو و رۆژێک نایەتە دی.
کرۆکی مەبەستی ئەم نوسینە پاساو
هێنانەوە نییە بۆ ئەوەی بڵێین دەبێت پارتی سیاسی بوونی هەبێت، مەبەست ئیدانەکردنیش
نییە، قبوڵکردنیشی نییە بەو جۆرە پڕ کێشە و پەتا و دەردە، ئەی چییە؟بەڵکو
بیناکردنەوەیە لە نێو کۆمەڵگەکەدا، بە هیوای ئەوەی دواتر برژێتە پرۆسەی
بیناکردنەوەی کۆمەڵگە. پرۆسەیەک قووتاربوون بێت لەو فۆرمە کلاسیکە سیاسیە باوەی کە ئێمە هەر ئەوەندە
شارەزای بووین.
راستکرنەوەی ئاراستەکانی کاری پارتی سیاسی بە "نییەت"ی
خزمەتکردنی هاوڵاتی و دامەزراندنی دامەزراوە سیاسی و پیشەییەکان و چاودێریکردنی
پرۆسەی سیاسی بە گشتی و بیانکردنی دروستی ژیانی پەرلەمانتاری بە تایبەتی، واتە
بیناکردنی پرۆسەی دەوڵەتداری لە راستکردنەوەی تێگەیشتنەکانی ئەندامانی کۆمەڵگەوە
بۆ سەرتاپا دونیاوە سەرچاوە دەگرێت، تێگەیشتن لەو فۆرمەی کە دەخوازن بیکەنە
ئامرازێکی سیاسی بۆ ئیدارەدانی خۆیان، بەمانایەکی دیکە، فراوانکردنی تێگەیشتنی
سیاسییە کە ئەوەندەی ئاگای لە ناوەوەیە، ئاگای لە دەرەوەشە و هاوسەنگیەکی پڕ
حیکمەتی سیاسی دروست دەکات، بۆ نموونە، ئێستا جاران نییە، لە گوندێکی بچووکدا بە
بێدەنگی قەتلوعام بکەیت و کەس ئاگادارت نەبێت و هەر خۆت لەبەردەم دونیایدا وەک
قوربانی پیشان بدەیت. ئەو ویژدانەی کە دەبێت رێگر بێت لە روودانی جینۆساید لە
ئێستادا پێویستی بە راهێنان هەیە بۆ ئەوەی بە زیندووێتی بمێنێتەوە، تاوەکو
سەرکێشانە، بە پاساوی بەناو سیاسی خوێن نەرێژێت و واتێبگات لە دەرەوەی گوندەکە کەس
بەئاگا نییە.
با بگەرێینەوە سەر پرسیارە جەوهەریەکە: مەبەست لە پارتی سیاسی چییە؟ ئەگەر
لە سیستمە تۆتالیتارییەکاندا پارتی سیاسی ئیفلیج کرابێت و سڕابیتەوە و هیچ
پرۆسەیەکی سیاسی بونی نەبێت، ئەوە لە سیستمە دیموکراسییەکاندا یاخود ئەوانەی بەرەو
دیموکراسیەت دەڕون بوونی پارتی سیاسی گرنگە، نەوەک هەر لەبەرئەوەی هاوڵاتی
مۆبیلیزە دەکات، بەڵکو لەبەرئەوەی رۆڵی سەرەکی لە ئیدارەدانی پرۆسەی دەنگداندا
هەیە و ژیانی پەرلەمانی رێک دەخات و ئەکتەری سەرەکی ژیانی دیموکراسییە، هەر
لەبەرئەوە نابێت کاردانەوەیەکی خۆرسکانەمان بۆ سڕینەوەی پارتی سیاسی هەبێت، لە بری
ئەوە، دەبێت ئیرادەیەکی دەستەجەمعیمان هەبێت بۆ ریفۆرمکردنی پارتی سیاسی بۆ ئەوەی
باشتر ژیانی سیاسی بەرەو دامەزراندنی پرۆسەی دیموکراسیەت بەرێت.
بەداخەوە، سەرباری تاڵی مێژووی پارتی سیاسی، هێشتا پێویستمان پێیەتی،
ئەگینا دەچینەوە چەرخە کۆنەکان کە نازانین چۆن تۆی سیستم لە هەناوی کۆمەڵگەدا
بچێنین. سەرباری ئەوەش، ئەوە تەنها پارتی سیاسییە کە سەرکردەی سیاسی دروست دەکات
بۆ ئیدارەدانی کۆمەڵگە، رەنگە کەسێک مامۆستایەکی زانکۆی خوێنەوار بێت، یان
رۆماننوسێکی داهێنەر بێت یاخود شاعیرێکی پڕ توانای خوێندەوەی ئاییندە بێت، بەڵام
ئەم کەسایەتیانە کاریگەرییان لەسەر کۆمەڵگە ئەو کات کاریگەرتر دەبێت کە راستەوخۆ
لە پرۆسەی سیاسیدا بن، دەزانم ئەم قسەیە پرسیار زۆر دەوروژێنێت تا رادەی نکۆلێ
کردن لە بەشداریبوونیان لە پرۆسەی سیاسیدا، بێگومان هەر کۆمەڵگەیەک پێوەری خۆی
هەیە، بۆ کۆمەڵگەکانی وەک ئێمە، ئەو دۆخە دروسترە، هەر بۆیە زۆر لە شاعیر و
ئەدیبەکانی ئێمە لە پاش راپەرین هەستییان بەو راستیە کرد و خۆیان خزانە نێو پلە و
پێگە سیاسییەکانی نێو پارتە سیاسیەکان و لە بازنەی کاری ئەدەبدا نەمانەوە،
"مەحمود دەروێش"ی شاعیری بەناوبانگی فەلەستینی لەو شیکارە بەدەر نەبوو،
بەڵام ئەدۆنیس و جۆرج تەرابیشی هەڵوێستێکی سیاسی جیاوازیان هەبوو، ئەوان لە پارتی
سیاسییەوە هاتنە دەرەوە و خۆیان وەک خۆیان پرۆژەی فیکرییان هەبووە و هەیە، ئەمەی
ئەمان دەچێتە خانەی "خۆدۆزینەوە خود، کەشفکردنی خود سەرلەنوێ" بەڵام تا چەند
کاریگەرە ئەوە کلیلی سەرەکی مشتومڕەکەیە. لە راستیدا هۆشمەندی سیاسی ئەوان دوور مەودایە.
بە کورتی، ئەوە پارتی سیاسییە کە نوێنەری سیاسی دەکاتە کاندید بۆ خزمەتکردنی
کۆمەڵگە لە رێی دارشتنی مانفێستێکی دروستەوە، نەوەک چەوتەوە. دواتر ئایا تا چەند
ئەو سەرکردانە سوود لە پرۆژە جیاوازەکانی ناو و دەرەوەی پارتی سیاسی دەکەن ئەوە
مەسەلەیەکی دیکەیە و پەیوەندی بە پەرەپێدانی توانای سیاسی سەرکردەوە هەیە.
دواتر، ئەو پەیوەندییە سیاسییە دوولایەنەی "پارتی سیاسی-حکومەت"ە
کە ئیدارەی کۆمەڵگە دەکات و یاسا ماف و ئەرکیان دەستنیشان دەکات. لەبەرئەوە، هەندێ
تێگەیشتن هەیە لە راستیدا چەوتە کە دەڵێت پێویستمان بە پارتی سیاسی نییە، ئەم
قسەیە وەک ئەوەیە بڵێیت پێویستمان بە پرۆسەی دیموکراسی و حکومرانی نییە. ئەو جۆرە
حکومدانانە، کاردانەوەیەکی خۆرسکانەن و ئێمە لە پێشینی تێدەگەین، هەر بۆیە لە مشتومڕە
سیاسییەکاندا پێویستمان بەوەیە لەسەرخۆبین و بە هێوری پێداجوونەوە بەو مێژووە
تاڵەدا بکەین، هاوڕام خوێناوییە، بەڵام چارەسەر هەر ریفۆرمکردنە، نەوەک سڕینەوە. ئایا
دەتوانین دابرانێک لە نێوان ئەوسا و رەفتاری ئێستادا بێنینە ئاراوە؟ دەکرێت ئەمە بکرێتە
ناونیشانی سەرەکی و کرۆکی ئامانجی مشتومڕە سیاسییەکانی ئێستا.
پوختەی قسە: هەر وەک چۆن دوو مشتومڕی جیاواز سەبارەت بە فۆرمی
پارتی سیاسی و پرۆسەی دیموکراسی هەیە، یەکەمیان کلاسیک و باوە و پێی باشە پارتی
سیاسی بەشێوازە پارێزراوەکەی بەردەوام بێت و کار لەسەر عورفە کۆنەکانی پارتی سیاسی
بە میکانیزمە کۆنەکانیشیەوە بکات، بێ گۆرانکاری، دووەمیان کار لەسەر
دەمەزەرکردنەوەی پارتی سیاسی دەکات و دەخوازێت گۆڕانکاری ریشەیی لە پەیکەر و نەهجدا
بێنێتە ئاراوە. ئەمە دۆخ و ژینگەی دەرەوەی هەرێمی کوردستانە، ئەوەی ئێمە دەخوازین
بۆ ئاییندەی هەرێمی کوردستان کاری لەسەر بکرێت گەشەپێدانی ئەو فۆرمە پەرشوبڵاوەی
پارتی سیاسییە کە لای ئێمە باوە. گەشەپێدان نەوەک سڕێنەوە، ئەوەی لە ئێستادا
روودەدات دامەزراوەکانی پارتی سیاسی لاوازە و کەسایەتییەکانی نێو پارتی سیاسی
بەهێزن، ئەوان لە بری ئەوەی پارتی سیاسی وەک دامەزراوەی سیاسی پتەو بکەن، پێگەی
خۆیان لە پارتی سیاسیدا پتەو دەکەن. پارتی سیاسی لە خۆیاندا بەرجەستە دەکەن. گرنگە
بچینەوە سەر نەهجە راستەکە و پارتی سیاسی وەک پلاتفۆرمێک کە گوزارشت لە ئیرادەی
دەستەجەمعی هاوڵاتی دەکات پەرەی پێبدەین، لەبەرئەوەی هیچ فۆرمێکی دیکەی
دامەزراوەمان نییە تا کۆمان بکاتەوە بە تایبەتی ئەگەر مەترسییەک لەسەر بوونمان وەک
نەتەوە بێتە ئاراوە. لاتان سەیر نەبێت، ئێمە هێشتا ئەو فۆرمە سیاسییە
گەشەسەندووەمان، بە پێوەرە نێودەوڵەتییەکان، نیییە ناوی لێ بنێین پارتی سیاسی، لە
پاڵ دامەزراوەی تردا تاوەکو سەرپشک بین لە سڕینەوەی ئەو پلاتفۆرمە خۆرسکەی کە
هەمانە، بۆ ئێمە گرنگە، کۆمەڵگە لە دۆخی خۆڕسکەوە بگوازرێتەوە بۆ چاندنی تۆی
عەقلانییەتی سیاسی لە پرۆسەی سیاسیدا.
لە نووسینەکانی داهاتوودا باس لە جۆر و ئەرکەکانی پارتی سیاسی، هەروەها،
باس لە پرۆسەی دروست کردنی سەرکردەی پارتی سیاسی دەکەین.