گەندەڵی و جیهانگیری: لە خەونەوە بۆ دێوزمە
3/13/2023 6:55:00 PM
لاوک سەلاح
لەگەڵ داڕمانی دیواری
بەرلین لە نۆی مانگی یانزەی ساڵی ١٩٨٩ و هەرەسی بلۆکی سۆڤییەت لە کۆتایی ساڵی ١٩٩١، جیهان لاپەرەیەکی خوێناوی
لە مێژووی خۆی هەڵدایەوە و گفتەکانی بەرپاکردنی ئاشتی و مرۆڤدۆستی لە سەرتاسەری
جیهان دەنگی دایەوە بۆ هێنانەدی خۆشگوزەرانی بۆ مرۆڤایەتی، لەهەمان کاتدا، بانگەشەکردن
بۆ بەرجەستەکردنی بنەماکانی مرۆڤ هەموو کوچ و کۆڵانێکی گرتەوە و جیهانی لە
خەیاڵدانی مرۆڤدا کردە گوندێک کە چارەنووسی هەمووانی پێکەوە بەستەوە.
ئەوەی یارمەتی
بڕواهێنانی بەم خەوندا و زیاتر بە زیندووی هێشتییەوە هەموو ئەو گۆڕانکاریانە بوو
کە شۆرشی تەکنەلۆجیا خستەیە نێو ماڵی هەموو خێزانێکی ئەم سەرزەمینە. تەکنەلۆژیایەک کە
پێشتر لە ژوورە تاریکەکانی دەزگا هەواڵگەرییەکانی دەوڵەتان بۆ مەبەستی هەواڵگەری و
بۆ زانینی کاتی بەکارهێنانی بۆمبی ئەتۆم بەکار دەهات، بەڵام دواتر هێواش هێواش
هەموو ئامێرە تەکنەلۆژییەکان درانە بەرخۆر. بەداخەوە، تەکنەلۆجیایەک، کە لە
کۆتاییدا، بۆ بەرژەوەندی یەک دەوڵەت و یەک گروپ و یەک پارتی سیاسی و یەک کۆمپانیا
بەکارهات، نەوەک بۆ بەرژەوەندیەکی گشتی کە هەمووان لە سەرتاسەری دونیادا و لە
گوندەکەدا بە شێوازێکی یەکسان سوودی لێببین و کۆمان بکاتەوە.
پەیمان بوو، پەیمانی مۆراڵی
سیاسی، سنوورەکان بۆ ئازادی سیاسی و جووڵەی ئابووری و ئاڵوگۆری کەلتوور واڵابکرێن
و بانکەکان کارئاسانی دارایی بە یەکسانی بۆ هەموو ناوچەکان بکەن و پرۆژە
ئابوورییەکان هەموو کیشۆرەکان دادپەروەرانە بگرێتەوە و جەنگەکان بۆ ئەبەد کۆتایی
پێبێت و دادوەری کۆمەڵایەتی بێتە دی و پرۆسەی دیموکراسی لە دونیادا شەفافتر بەرپابێت
و ئیتر سەردەمی موئامەرات و جەنگ و پەلاماردانی سیاسی و سەربازی و کوشتنی سیاسی و ئینقلابی
سەربازی زیندەبەچاڵ بکرێن و ببنە بەشێک لە رابردوو، پەیمان بوو سەردەمی مەدەنییەتی
سیاسی باڵا دەست دەبێت!
کە ئاورێک بە توندی لە
ئەوسا دەدەینەوە، کە چاوێک بە‌هێوری بە ئێستادا دەگێرێن، کە دەگەرێینەوە سەرەتاکانی
نەوەدەکانی سەدەی رابردوو، کە هەموو سەردەمەکان پێکەوە دەبەستینەوە، کە تەمەنێک لە
پەرتەوازەیی پێکەوە گرێ دەدەینەوە، زۆر بەزەقی درک بە فێڵێکی سیاسی نێودەوڵەتی و گەردوونی
دەکەین، هەست بە شەرمەزاری دەکەین بەرامبەر بە پاشەکشێی خەونەکانی جیهانگیری، ئەو
خەونانەی لە ماوەیەکی کەمی مێژوودا بوونە دێوزمە و وای کرد لە جاران زیاتر
مرۆڤایەتی لە یەکتر دوور بکەوێتەوە و پارچە پارچە و هەلاهەلابن، جەنگە
تایەفییەکانی رۆژهەڵاتی ئەوروپا و سیاسەتەکانی برێکست لە بریتانیا و جەنگی روسیا و
ئۆکرانیا و جەنگە تایفییەکانی رۆژهەڵاتی ئەوروپا و سەرهەڵدانی تیرۆریزم لە
رۆژهەڵاتی ناوەراست و ئەوروپادا و سەرهەڵدانی تەوژمە نیوناشنالیزمە نوێیەکان لە
ئەمریکا و جەنگە بەردەوامەکانی رۆژهەڵاتی ناوەراست و تەنانەت جەنگی کۆرۆناش..هتد، سەرباری
ئەمانەش، خەونی دەستکاریکردنی نەخشەی جیهان، ئەم دیاردانە کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی لە
هەناوی خۆیدا هەڵتەکاند و ئەوەندەی تر بە ئێمەی وت ئەو کاتەی جۆرێک لە ئایدۆلۆژیای
سیاسی رەسمی دەوڵەتێک یان گروپێک لەگەڵ بەرژوەندییە ئابووری و داراییەکان و سەرچاوەکانی
وزە ناکۆک دەبن سەنگەرێکی شەرانگێز دژ بە یەکتر
و دژ بە مرۆڤایەتی هەڵدەچنرێت و لوورە و دەهۆڵی جەنگ هەموو ناوچەکان دەتەنێت.
با دیاردەی کۆچ و
کۆچبەریشمان لە یاد بێت کە دیاردەیەکی زەقی دونیای جیهانگیرییە و بەداخەوە تا
ئێستا بەردەوامەوە لەبەرئەوەی کێشە و ململانێ سیاسییەکان لە ناوچەکانی دونیا
بەردەوامە، نە ئارامی سیاسی و نە سەقامگیری ئابووری و کۆمەڵایەتی وەک ئەوەی نوقڵانەیان
بۆ دەکرت هاتە ئاراوە. لە ئێستادا، پێداچوونەوەیەکی ریشەیی ستراتیژی بە ئەرک و
بەرپرسیاریەتی زلهێزەکان و دامەزراوە نێودەوڵەتییەکان پێویستە، بەداخەوە ئەو دۆخەی
کە ئێستا هەیە بۆشاییەکی سیاسی فراوانە لەسەر دوو ئاست، یەکەمیان، نەبوونی
دەوڵەتێک کە سەرکردایەتی دونیا بکات بۆ راگرتنی پارسەنگی بەرژوەندییەکان لە پاش
پاشەکشێی ئەمریکا و شەکەتی خەزێنەکەی، دووەمیان، نەبوونی کەسانی سیاسی کاریزمە کە
ئەو دەستەڵاتانە بگەرێننەوە کە لە دامەزراوەکانی وەک نەتەوە یەکگرتووەکان و یەکێتی
ئەوروپا و حکومەتەکانی ئەوروپا سەندراوەتە، تاوەکو مۆراڵی سیاسی لە راپەراندنی ئەرکی دامەزراوەکان پیادەبکرێن، نموونەیەکی
نزیک، لە ماوەی کەمتر لە ساڵێکدا، بریتانیا سێ سەرۆکی وەزیرانی گۆڕی بەبێ ئەوەی
کۆدەنگی هەڵبژاردنیان لەسەر هەبێت، دۆخی دیفاکتۆی سیاسی و فریاگوزاریی ئابووری
خەسڵەتی سەرەکی پرۆسەی سیاسی بوو.
هەموو ئەو دیاردانەی
سەرەوە، بە شێوازی جیاواز، زەمینەیان رەخساند بۆ سەرهەڵدانی گەندەڵی سیاسی و
کۆمەڵایەتی و ئابووری لە سەردەمی جیهانگیریدا، هەر خۆی گەندەڵی سیاسی بووە بەشێک
لە پرۆسەی جیهانگیری و بە جیهانیکرا. ئەم کارە وای لە زۆربەی رێکخراوە
نێودەوڵەتییە رەسەنەکان کرد سەرقاڵی بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵیبن. چەندان ڕێکاری
سیاسی و ئیداری پیادە کرا بۆ رووبەرووبوونەی پەتاکانی گەندەڵی، بەڵام زۆر کاریگەر
نەبوون.
یەکێک لە ئامانجەکانی
جیهانگیری دەبوایە ئاڵۆگوری شتومەک و پارە ئاسانتر و شەفافانەتر بووایە، بەداخەوە
خەونەکە هەر خەو بوو، چارەسەری ئابووری بنەرەتی بۆ هەژاری، بە گوێرەی خەونی
جیهانگیری نەدۆزرایەوە، هەژاری لە وڵاتی کارەساتەکانی وەک یەمەن و تەنانەت عێراق
نەوەک مایەوە بەڵکو ئاڵۆزتر بوو، لە بەرامبەری هەژاری ئەوان، دەوڵەتە پێشکەوتوەکان
گەمێیان بە ئاڵۆگۆڕی پارەوە بۆ مەبەستی سیاسی و پینەکردنی قەیرانی ئابووری دەکرد
کە لە دیاردەی جیهانگیری دەکەوتەوە، باشترین نموونە، قەیرانی کوشندەی دارایی ساڵانی
٢٠٠٨ و کۆنترۆڵکردنی بازاری دارایی و موڵکایەتی لە لایەن گروپە مافیاکانەوە لە بریتانیا
و دەوڵەتە ئەوروپییەکانی دیکە و هەماهەنگی کۆمپانیای لافارجی فەرەنسی لە سوریا
لەگەڵ داعش و تێکچوونی شیرازەی کۆمەڵگەکانی رۆژهەڵاتی ناوەراست.
لە سەردەمی جهیانگیریدا،
دۆخەکە بۆ عێراق بە گشتی جیاواز بوو. عێراق لە پاش چەندان ساڵ لە ململانێی سیاسی سەخت
و جەنگی بەردەوام، هەستی بەرپرسیاریەتی یاسایی و سیاسی بۆ بیناکردنەوە و ژیان،
نەوەک لاواز بوو، بەڵکو هیچ جۆرە پرۆژەیەکی سیاسی سەرکەتوو بەدینەدەکرا بۆ
قووتاربوون لە گەندەڵی سیاسی، نەوەک هەر ئەوەندە بەڵکو ئەو سەرماییە داراییە کە
دەوڵەتەکەی هەیبوو بەکارهات بۆ پتەوکردنی پێگەی تاییفی و دەوڵەمەندبوون بۆ مەرامی
سیاسی. لە عێراق، وڵاتێک لە چەندان وێستگەی سیاسی گواستنەوەدا، دووچاری گرفتی
کەمەرشێن بوو کە هەموو لایەک بەرپرسیاریەتیان هەبوو لە دەستنیشانکردنی کەسەکان،
هێشتا، بەداخەوە، سەلامەتی و ئەمنیەتی مرۆڤەکانی، لە دۆخێکی نائارامی سیاسی و
ئابووریدایە، هێشتا ناتوانین بڵێنن وڵاتەکە پێی ناوەتە ئەوەی کە قۆناغێکی پەرسەندی
ئابووری پشتئەستوور بە نەخشەرێگایەکی سیاسی هەیە، هیوادارین گۆرانکارییە
سیاسیەکانی ناوچەکە یارمەتیدەر بێت.
پوختەی قسە: زۆر جار قسە لە پلانی نێودەوڵەتی ستراتیژی درێژمەودا
دەکەن، بەداخەوە رووداوە سیاسییەکان پێچەوانەی ئەو پلانە ئاراستە دەکران، ئەوەی کاری
کردەیە، دامەزراو و رێکخراو و چارەتییەکانی کۆمەڵگە لە دونیادا، بە گشتی، دەبێت
توندوتوڵ کار بکەن، تاوەکو فشاری بەردەوام هەبێت، تاوەکو لە پرۆسەی سیاسیدا
بەشداربن، لانی کەم، قسەیەکی پڕ لە حیکمەتی سیاسی بە رێکارێکی میانڕەوی سیاسی
بوونی دەبێت و کار بۆ هێورکردنەوەی شەپۆڵ بکات و ئاراستەی دروستی رووداوەکان بکات.