کەناڵەکانی راگەیاندن و بەرپرسیارێتی کۆمەڵایەتی
12/24/2019 9:52:00 PM
د. مەجید ساڵح
“بە کپ
کردنی رای کەسێک، راستییەکمان شاردوەتەوە”
جون
ستیوارد میل
لە یاسای سروشتیەوە
بۆ لیبرالیزمی رەها:
زیاتر لە ٤٠٠ ساڵە ئەو وڵاتانەی کە مێژوویەکی دێرینیان هەیە لە
کاری رۆژنامەگەری، لە رێگەی یاساوە هەوڵ دەدەن ئەرک و بەرپرسیارێتی کەناڵەکانی
راگەیاندن لە کۆمەڵگاکانیان رێکبخەن. هاوکات لەگەڵ ئەوەدا، ئەکادیمی و پسپۆرانی
بواری کۆمەڵناسی و راگەیاندن، هەمیشە بەدوای دانانی تیۆری و پرەنسیپی نوێدا گەڕاون
تاوەکو کەناڵەکانی راگەیاندن لەپاڵ ئەرکی گەیاندنی هەواڵ و زانیاری و بڵاوکردنەوەی
بیروڕا جیاجیاکان، نەبنە هۆی تێدانی شیرازەی کۆمەڵایەتی کۆمەڵگاکانیان.
لە سەرەتای سەدەی هەژدەیەم، دوای ئەوەی کۆمەڵگاکانی رۆژئاوا
بەهۆی تیۆرییەکانی لیبرالیزمی ئابورییەوە پێشکەوتنێکی گەورەیان بەخویانەوە بینی،
لەبواری رۆژنامەوانیشدا “تیۆری ئازادی بێ کۆت و مەرجی رۆژنامەوانی” سەری هەڵدا و
تاوەکو بیستەکانی سەدەی رابردوو برەوی هەبوو. بەڵام بە هۆی پێڕاکێشانی لە رادەبەری
کەناڵەکانی راگەیاندن و بەزاندنی هەموو سنورە کۆمەڵایەتی و سیاسیەکانەوە، کۆمەڵگا
رۆژئاواییەکان بەرەو هەڵوەشانەوە و لەدەستدانی داب و نەریت و بەهاکا کۆمەڵایەتییەکانی
دەچوون، ئەمەش پسپۆرانی کۆمەڵناسی و میدیاکارانی ناچار کرد بیر لە چارەسەرێک
بکەنەوە بۆ ئەوەی ئەوەی ماوە لەدەست نەچێ.
سانسۆر یان بەرپرسیارێتی کۆمەڵایەتی
ساڵی ١٩٤٧، دوای جەنگی دووەمی جیهانی، بە پشتیوانی دارایی
(دائیرەتولمەعاریفی بەریتانیا) و گۆڤاری (تایم) لیژنەیەک لە کەسانی ئەکادیمی و
پسپۆر بە سەرۆکایەتی پرۆفیسۆر روبرت هوچر، و ئەندامێتی تيودور پترسون و وليم
ريفرز، پێکهات بۆ ئامادەکردنی راپۆرتێک لە سەر کاریگەریی کەناڵەکانی راگەیاندن لە
سەر کۆمەڵگا رۆژئاواییەکان. پاش ماوەیەک لیژنەکە راپۆرتێکی لە ژێر ناوی
(رۆژنامەوانی ئازادو بەرپرسیار) ئامادە کرد. هاوکات لەگەڵ ئەو راپۆرتەدا وليم
هوكينگ کە ئەندامی هەمان لیژنە بوو لێکۆڵینەوەیەکی زانستی بە ناوی (ئازادی
رۆژنامەوانی: چوارچێوە و بەرپرسیارێتی) ئامادەکرد بەم جۆرە پرەنسیپەکانی (تیۆری
بەرپرسیارێتی کۆمەڵایەتی کەناڵەکانی راگەیاندن) راگەیەندراو وەک ئەڵتەرناتیڤێک
بەرامبەر (تیۆری لیبرالیزم) خرایەڕوو. فەلسەفەی (تیۆری بەرپرسیارێتی کۆمەڵایەتی
کەناڵەکانی راگەیاندن) هاوکات لەگەڵ ئازادی کاری راگەیاندن جەخت لەسەر رۆڵی
کەناڵەکانی راگەیاندن بەرامبەر کۆمەڵگاکانیان دەکاتەوە و شەش پرەنسیپی سەرەکی
خستەڕوو:
یەکەم: بەشێوەیەکی گشتی نابێ حکومەت کۆنترۆڵی کەناڵەکانی
راگەیاندن بکات، بەتایبەتی ئەو کەناڵانەی کە خاوەنەکانیان کەس و دامەزراوەی ئەهلی
و تایبەتن و نابێ سانسۆر بخرێتە سەریان و تەنها ویژدانی پیشەی رۆژنامەوانی و سیاسی
خۆیان ئاراستەیان دەکەن.
دووەم: خەڵک ئازادن لەوەی چی کەناڵێکی راگەیاندن بەکاردەهێنن و
لەبەرامبەردا دەبێ کەناڵەکانی راگەیاندن کۆمەڵگاکانیان لە نوێترین و راسترین و
زۆرترین و وردترین رووداوەکان ئاگادار بکەنەوە، واتە دەبێ کەناڵەکانی راگەیاندن
درۆهەڵنەبەستن و جیاوازی بکەن لەنێوان گەیاندنی حەقیقەت و دەربڕینی بیروڕا و
بۆچوونەکان.
سێیەم: دەبێ کەناڵەکانی راگەیاندن ببنە سەکۆیەک بۆ ئاڵوگۆڕکردنی
بیروڕا و رەخنە و پێشنیازەکان و رێگە بدەن بۆ بڵاوبوونەوەی را جیاوازەکان و هەموو
بۆچوونە گرنگەکان، چی ئەوانەی لەگەڵیدان و چی ئەوانەی ناکۆکن لەگەڵیاندا بخەنەڕوو.
چوارەم: دەبێ کەناڵەکانی راگەیاندن وێنەی کۆمەڵگا بە شێوەیەکی
بابەتیانە پیشان بدەن و هەموو پێکهاتە و گروپە جیاوازەکانی کۆمەڵگا خۆیانی تێدا
ببینەوە.
پێنجەم: دەبێ کەناڵەکانی راگەیاندن بەرپرسیار بن لە خستنەڕوو و
روونکردنەوەی ئامانج و بەهاکانی کۆمەڵگا، و رێز لە نەریت و تایبەتمەندییە
ترادیسۆنەکانی کۆمەڵگاکانیان بگرن.
شەشەم: دەبێ کەناڵەکانی راگەیاندن پابەند بن بە پێدانی
زانیاری بە خەڵک بەشێوەیەکی رۆژانە و خەڵک ئازاد بن بۆ دەستڕاگەیشتنیان بە
زانیارییەکان.
ساڵێک دوای ئەوە، جاڕنامەی گەردوونی مافەکانی مرۆڤ لە لایەن
نەتەوە یەکگرتووەکانەوە دەرچوو. لە مادەی نۆزدەی ئەو جاڕنامەیە هاتووە: “هەموو
کەسێک مافی رادەربڕین و وەرگرتن و بڵاوکردنەوەی هەواڵ بیروڕای خۆی هەیە بە هەر
کەناڵێک کە دەیەوێت، بەبێ پابەند بوون بە سنورە”.
دوابەدوای بڵاوبوونەوەی ئەو جاڕنامەیە، زۆربەی وڵاتەکان لە کاتی
داڕشتنی یاساکانی تایبەت بە کەناڵەکانی راگەیاندن، بنەماکانی ئەو مادەیە و تیۆری
بەرپرسیارێتی کۆمەڵایەتی کەناڵەکانی راگەیاندنیان بەهەند وەرگرت. هاوکات لەگەڵ
ئەوەدا دامودەزگاکانی راگەیاندن لە کاتی نووسینەوەی (پەیمانەکانی شەرفی پیشەی
رۆژنامەوانی) تایبەت بە خۆیان وەک پێوەرێکی سەرەکی بنەماکانی ئەو تیۆرییەیان
لەبەرچاو گرت.
لە کوردستان چ باسە؟
هەرچەندە مێژووی رۆژنامەوانی کوردی زیاتر لە سەد ساڵە، بەڵام
بەهۆی نەبوونی دەوڵەتێکی سەربەخۆی کوردستانییەوە، ئەرکی رۆژنامەوانی لە کوردستان
جیاواز بووە لە وڵاتانی خاوەن سەروەری. رۆژنامە و رۆژنامەوانی کورد هەمیشە لە
بەرەی بەرگری کردندا بوون، ئەمەش وای کردوە پێوەرەکانی رۆژنامەوانی کەمتر بەسەردا
جێبەجێ بکرێت. لە دوای راپەڕینی ١٩٩١ەوە لە هەرێمی کوردستان رۆژنامەوانی لە رووی
جۆر و ژمارەوە پێی نایە قۆناغێکی دیکەوە و گۆڕانێکی زۆری بەسەردا هات، بەڵام
خاوەندارێتی کەناڵەکانی راگەیاندن هەر بەدەست حزبەکانەوە مایەوە. بە مانایەکی تر
ناوەڕۆکی پەیامەکانیان لە جوغزی پڕوپاگەندەی سیاسی و ئایدۆلۆژیای حزبەکانیان
دەرنەچوون. کەناڵەکانی راگەیاندن نەک هەر بە ئەرکی بەرپرسیارێتی کۆمەڵایەتی خۆیان
هەڵنەسان، بەڵکو بوون مایەی سەرهەڵدانی گرژی سیاسی و سەربازیی، بگرە لە هەندێ
قۆناغدا بوون بە بووقی جەنگ و کۆمەڵگایان بەسەر رەش و سپیدا دابەش کرد.
یاسا ناکاراکان:
هەرچەندە حکومەت و پەرلەمانی کوردستان هەوڵی زۆریاندا بۆ دانانی
چوارچێوەی یاسایی بۆ رێکخستنی کاری رۆژنامەوانی لە هەرێم، بەڵام ژمارەی ئەو
یاسایانەی کە پەیوەندیدارن بەکاری رۆژنامەوانییەوە تا ئێستا لە سێ یاسا تێپەڕ
ناکات و لەخوارەوە ئاماژەیان پێ دەدەم.
یەکەم: یاسای ژماره (٤٠)ی ساڵی (١٩٩٨)ی سه‌ندیكای رۆژنامه‌وانان:
ساڵی ٢٠٠٤ په‌رله‌مانی کوردستان یاساكه هه‌موار كردەوە. لە رووی پراکتیکەوە ئەم
یاسایە توانی هەردوو سەندیکاکەی (یەکێتی و پارتی) کە لە کاتی شەڕی ناوخۆدا لە
سلێمانی و هەولێر دروست کرابوون، یەکخاتەوە، بەڵام هەرگیز نەیتوانی بیکات بە
سەندیکایەک کە جێی باوەڕی تەواوی رۆژنامەوانان بێ، چونکە بەپێی رێژەی حزبەکان
پۆستەکانی ئەو سەندیکایەیان لەنێوان خۆیاندا دابەشکرد.
یاساکە لە رووی سەندیکاییەوە کەمترین کەموکوڕی تێدایە، بەڵام
حزبەکان کۆنترۆڵیان کردوە و رۆژنامەنووسە سەربەخۆو ئەهلیەکان خۆیانی تێدا
نابیننەوە، جگە لەوە بە هەزاران کەسیان ترنجاندوەتە ناو ئەو سەندیکایەوە کە هیچ
پەیوەندییەکیان بە کاری رۆژنامەنووسیەوە نییە.
دووەم: یاسای ژماره (٣٥)ی ساڵی ٢٠٠٧ (یاسای رێکخستنی کاری
رۆژنامەنوسی لە هەرێمی کوردستاندا): ئەم یاسایە لە رووی ناوەڕۆکەوە یاسایەکی باشە،
بەڵام توانیویەتی تەنها بەشێک لە کاروبارەکانی رۆژنامەوانی نوسراو چارەسەر بکات و
رۆژنامەوانی بینراوو بیستراوی پشت گوێخستووە. جگە لەوە، بەهۆی کەلێنە
یاساییەکانیەوە، لەکاتی سکاڵاکاندا دادوەر ناچارە کەمترین جار پەنای بۆ ببات. ئەم
یاسایە باشیەکەی تەنیا لەوەدایە کە کاری مۆڵەتی دەرکردنی رۆژنامە و گۆڤاری
بەشێوەیەکی ئاسان کردوە کە لە ناوچەکەدا نمونەی نییە.
سێیەم: یاساى ژماره (١١)ى ساڵى ٢٠١٣ یاساى مافى ده‌سكه‌وتنى
زانیارى له هه‌رێمى كوردستان:
(سەنتەری یاسا و
دیموکراتی) و (یەکێتی نێودەوڵەتی رۆژنامەنوسان) لە راپۆرتێکی تایبەتدا کە لەسەر
ئەم یاسا ئامادەیان کردوە گەیشتوونەتە ئەو دەرئەنجامەی کە یاساکە توانیویەتی ٩٨
خاڵ لە کۆی گشتی ١٥٠ خاڵ بەدەست بهێنێت و لە ٩٥ وڵاتدا کە ئەم یاسایەیان هەیە پلەی
٢٨ هەمین بەدەستبهێنێت. ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت کە یاساکە دەوڵەمەندە و پێوەرە
نێودەوڵەتییەکانی رەچاوکردوە، بەڵام لە کاتی دەرچوونیەوە تاوەکو ئێستا
رێنماییەکانی جێبەجێکردنی لەلایەن حکومەتی هەرێمەوە بۆ دەرنەکراوە.
کێ رۆژنامەنووسە؟
بەرفراوان بوونی تۆڕەکانی ئینتەرنێت و تەشەنە سەندنی سۆسیال
میدیا، نەبوونی چوارچێوەیەکی یاسایی و ئەخلاقی بۆ رێکخستنی ئەم کەناڵەی
پەیوەندی کردن، هەموو پێوەرە تەقلیدیەکانی دەستنیشان کردنی ئەوەی کێ رۆژنامەنووسە
و کێ نوسەرە و کێ جوێن فرۆش و پەلاماردەرە، نەک هەر سەخت و دژوار کردوە،
بگرە مەحاڵ کردوە. بەتایبەتی لەم هەرێمەی ئێمەدا، هەرکەس دوو بابەت لە
فەیسبووکەکەیدا پۆست دەکات، ئیتر پێی وایە ئەو رۆژنامەنووسەو لە کاتی سکاڵاو
رووبەڕووبوونەوەی دادگادا دەبێ مامەڵەی رۆژنامەنووسی لەگەڵدا بکرێت.
لە دۆخێکی وادا بەرپرسیارێتی کۆمەڵایەتی کەناڵەکانی راگەیاندنی
تەقلیدی بەرامبەر بەو کۆمەڵگایانەی تێدا دەژین، زیاتر دەبێ و ئەرکەکانیان تەنها لە
چوارچێوەی گەیاندنی هەواڵ و زانیاری قەتیس نامێنی و پێوسیت دەکات بۆ پتەوکردنی
بەها کۆمەڵایەتییە پۆزەتیڤەکان و پاراستنیان هەوڵی زیاتر بخەنە گەڕ. جگە لەوە دەبێ
ببنە سەکۆیەک بۆ ئەوەی هەموو چین و تویژەکانی کۆمەڵگا لە رێگەیانەوە خواست و
بۆچوونەکانی خۆیان بەبێ هیچ سانسۆر و شێواندنێک بخەنەڕوو.
کەلێنە یاساییەکان:
لەبەرامبەردا حکومەت و پەرلەمانی کوردستان دەبێ بە خێرایی هەموو
ئەو کەلێنە یاسایانەی کە لە کوردستاندا هەیە پڕ بکەنەوە و وەک وڵاتانی دیکە
کۆمەڵێک یاسای گرنگ بۆ رێکخستنی کاری رۆژنامەوانی دەرچوێنن لە سەرووی ئەو
یاسایانەش:
یەکەم: یاسای راگەیاندن:
بریتیە لە کۆمەڵێک رێسا کە لە رێگەیەوە پیشەی و چالاکییەکانی
کاری میدیایی و ئەو دەستە و دامەزراوانە رێکدەخات لە هەموو قۆناغەکانی وەرگرتنی
مۆڵەت و دەستبەکاربوون وکارکردنیاندا. دەبێ ئامانج لە دەرچواندنی یاسای راگەیاندن
بریتی بێت لە:
۱. پەرەپێدانی پاراستنی مافی ئازادی رادەربڕین و
بەرگری کردن لە مافەکانی رۆژنامەنووسان و دابین کردنی هەلومەرج و ژینگەیەکی لەبار
بۆ کاروچالاکییەکانیان.
٢. پەرەپێدان و فراوانکردنی ماس میدیای ئازاد و
سەربەخۆ و گشتگیر.
٣. رەخساندنی هەلومەرج و کەناڵی گونجاو بۆ ئەوەی
هاوڵاتیانی هەرێم بتوانن لە رێگەیەوە بیروڕاو هەستوسۆزی خۆیان لە رێگەی نوسین،
وێنە، فۆتۆگراڤ، هەر کەرەستەیەکی ئەدەبی و هونەری و چاپ و بڵاوکردنەوە دەربخەن.
٤. رەچاوکردنی مادەی نۆزدەی جاڕنامەی گەردونی مافەکانی
مرۆڤ دایناوە بۆ ئازادی رادەربڕین.
٥. هاوکاری کردنی کەناڵەکانی راگەیاندن بۆ ئەوەی
بتوانن کاریگەریان هەبێ لەسەر بڵاوکردنەوەی کولتووری پێشکەوتووخوازانەو دروستکردنی
رای گشتی پۆزەتیڤ کە لەبەرژەوەندی کۆمەڵگادا بێت.
دووەم: ئەنجومەنی باڵای راگەیاندن:
دەبێ ئەم ئەنجومەنە سەربەخۆ بێت و ئەرکەکەی بریتی بێ لە رێکخستن
و پێشخستنی کاری راگەیاندن لە هەرێمی کوردستان بە پێی پێوەرە مۆدێرنە
نێودەوڵەتییەکان.
دەبێ ئامانجی دەستەكە بریتی بێت لە پشتیوانی کردن لە هەموو
دەستپێشخەریەکی میدیایی و رەخساندنی ژینگەیەکی لەبارە بۆ کارکردنی راگەیاندن و
کۆمەنیکەیشن لە هەرێم، هەروەها گەرەنتی و پاراستنی ئازادی ڕۆژنامەنوسی و راگەیاندن
لە چوارچێوەی ركابەری ئازاد و بەتایبەتی. ئەرکەکانی دەستە دەبێ بریتی بن لە:
١. مۆڵەتی کارکردن دەدات بە پرۆژەکانی راگەیاندن لە
هەرێمی کوردستان دادەمەزرێن.
٢. مۆڵەتی کارکردن دەدات بە رۆژنامەنووس و
پەیامنێر و کەناڵەکانی راگەیاندنی جیهانی (نوسراو، بینراو و بیستراو) کە دەیانەوێت
لە هەرێمی کوردستاندا کار بکەن. ناسنامەی تایبەتی کارکردنیان لە سەر خاکی هەرێمی
کوردستان بۆ دەردەکات بۆ ماوەیەکی دیاریکراو و کە قابیلی نویکردنەوە بێت، هەروەها
کار ئاسانیان بۆ دەکات لە رێگەی دەستراگەیشتنیان بە هەواڵی دامودەزگاکانی حکومەت و
بانگهێشکردنیان بۆ روماڵکردنی کۆنگرە رۆژنامەوانییەکان و پەیوەندی دروستکردنی
بەردەوام لەگەڵیاندا.
٣. پێدانی مۆڵەتی کاری وێنەگرتنی تەلەفزیۆن و فۆتۆگراف
بۆ ئەو تیمە راگەیاندنکارانەی کە لە دەرەوە دێن بە مەبەستی ئامادەکردنی مادەیەکی
میدیایی لەسەر هەرێمی کوردستان.
٤. چاودێری کردنی مادە ئیعلامییەکانی نێوخۆیی هەرێمی
کوردستان و دروست کردنی هەماهەنگی لەگەڵ سەرجەم دامودەزگاکانی حکومەت و
هەموو ئەوانەی لەبواری راگەیاندندا کار دەکەن.
سێیەم: یاسای میدیای ئەلکترۆنی:
دانانی یاسایەک بۆ بواری میدیای ئەلکترۆنی بەشێوەیەکی گشتی دەبێ
لە چوارچێوەی رێکخستندا بێت نەک سزا، بە تایبەتی بۆ ئەو پێگەو ماڵپەڕانەی کە لە
سنوری دەسەڵاتی دەوڵەتدا دەکرێنەوە.
هەلومەرجی پێشکەوتنی تەکنەلۆژیای زانیاری و پەیوەندی کردن وای
کردوە وڵاتان یاسای تایبەتیان هەبێ بۆ میدیای ئەلکترۆنی و بەتەواوەتی جیا بێت لەو
یاسایانەی کە بۆ میدیای تەقلیدی (کاغەز و بینراو و بسیتراوی) دادەنرێت. جگە لەو
تاوانانەی کە تابعێکی جینایی تەواویان هەیە و یان ئەو هەواڵ و زانیاریی و وتارانەی
کاریگەرییان لەسەر ئاشتی کۆمەڵایەتی هەیە.
دەرئەنجام:
لەبەر ئەوەی ژینگەی سیاسی هەرێمی کوردستان پڕە لە ململانێی
حزبایەتی و میدیاکانیش بە زۆری موڵکی حزبەکانن، بۆیە تەنانەت لەگەیاندنی هەواڵ و
زانیاری کە دەبێ بە مەوزوعیەت و بێ لایەنی بگەیەنرێن، بەداخەوە بوونەتە بەشێک لە
پڕوپاگەندە و بازاڕدۆزینەوەی سیاسی و ئایدۆلۆژی بۆ حزبەکانی زاوەنیان، ئەوە چ جای
وتار و نوسین و راپۆرتی رۆژنامەوانی، کە تێیاندا کەمترین هەست دەکرێ بە
پەیڕوەکردنی بەرپرسیارێتی کۆمەڵایەتی لە پەیام و سیاسەتی میدیایی ئەو کەناڵانە.
لە نەبوونی دامەزراوەیەکی میدیایی سەربەخۆ و رێکخراوی پیشەیی
راستەقینە، کە بتوانێ رێز لە ئازادی رادەبڕین و مافی هاوڵاتیان بۆ وەرگرتنی هەواڵی
وزانیاری مەوزوعی، ئەو کەناڵانەی کە سەربەحزبەکانن هەمیشە وەک کەرەستەیەک بۆ
پشێوی کۆمەڵایەتی و شێواندنی راستیەکان و دنەدان بە ململانیی و چەسپاندنی کولتووری
رق و کینە دەمێننەوە، و ئاشتەوایی و پێکەوە ژیان لەم هەرێمەدا دەخەنە
مەترسیەوە.
تاکەچارەسەر بۆ دەرباز بوون لەو دۆخە، پڕکردنەوەی ئەو کەلێنە یاسایانەیە
لە بواری کاری میدیایی، بەڵام یاساکان دەبێ بۆ رێکخستن بن، نەک بە گیانی سزا و
تۆڵەسەندنەوە داڕێژرابن.