عیراق، لە نێوان دیموکراسییەتی تەوافوقی و زۆرینەدا
2/13/2022 3:32:00 PM
د. جەعفەر عەلی
بەشی دووەم
ئەمریکا و ئێران لەبەردەم پرسی تەوافوق لە
عیراقدا
دوای پرۆسەی ئازادی، پرسی هەوڵدان بۆ بەیەکەوە ژیان و
رێکخستنەوەی ژیانی سیاسی لە عیراق، بوو بە بەشێکی گرنگ لە گوتاری نە تەنها ئەمریکا
و ئێران، بەڵکو تەواوی نوخبەی سیاسی و دینی عیراقیش. لە ئاستی تیۆری و گوتاردا،
هەمووان لە خەمی دۆزینەوەی چوارچێوەیەکی سیاسی و بەڕێوەبردندا بوون تا بتوانن کۆی
پێکهاتە و تائیفە جیاوازەکانی عیراق بە پاراستنی مافەکانیانەوە لە ناودا جێگە
بکەنەوە، بەڵام بە هۆی ئەوەی جەوهەری گوتارەکە، لە تیۆرەوە نەبوو بە پراکتیک، یان
نەیدەتوانی گوزارشت لەو رۆحی ڕق و تۆڵە شاراوەیە بکات، کە لە ناوەوەی بەشێکی گرنگ
لە نوخبەی سیاسی و دینی، لە ناخی بەشێک لە پێکهاتە و تائیفەکانی عیراق بە نهێنی بە
دوای شمشێری خوێناوی مێژوودا دەگەڕا، یان هەر لە بنەڕەتدا خودی گوتارەکە بۆ
خۆئامادەکردن و گەڕان بە دوای باشترین دەرفەت و پشتیوانییەوە بوو بۆ تۆڵەکردنەوە،
ئیدی سەرەنجام کۆی ناکۆکییەکان، تەواوی بەریەککەوتنەکان، بەریەککەوتنی ئەمریکا و
ئێران، گروپە چەکدارو میلیشیا عیراقییەکان لەگەڵ ئەمریکا، سوننە و شیعە، بەغدا و
هەولێر، بەریەککەوتنی بەرژەوەندی و ئەجێندای سیاسی وڵاتانی کەنداو و تورکیا لە ڕێی
پشتیوانیان بۆ سوننە و تورکمان و تەنانەت گروپە ئایدیۆلۆژییە توندڕەوەکانیش، لەگەڵ
ئێران، هەموو ئەمانە یەک شت خۆراکی پێدەبەخشین و بەردەوام وزەی نوێی پێدەدان،
ئەویش ئەو گیانی ڕق و تۆڵە مێژووییە بوو، کە لە رۆحی نوخبەی سیاسی و دینی عیراقیدا
زیندوو دەژیا. ئەم ڕقە مێژووییە لە دوورترین گۆشەکانی دونیاشدا بە دوای کۆمەک و
پشتیوانی تازەدا دەگەڕا، کۆمەک و پشتیوانی بۆ بەهێزکردنی پایە و بنەماکانی دەوڵەت
نا، بۆ دروستکردنی دامەزراوەی نیشتیمانی نا، بەڵکو بۆ بەهێزکردنی گروپێکی تائیفی
لەسەر حیسابی گروپێکی دی، بە ئامانجی بێهێزکردن، تەنانەت پاکتاوکردنی نەیارە
مێژووییەکانیش.
سەرەنجام هەمووان
خەریکی ئامادەکاری بۆ بەریەککەوتن و سەرکەوتن بەسەر ئەویدیکەدا بوون، هەمووان
خەریکی تیژکردنەوەی نوکی شمشێرەکانیان بوون تا تۆڵەی مێژوویی خۆیان لە گروپ و
کەرتەکانی دیکە وەرگرنەوە، کەس خەمی سەقامگیری عیراقی بۆ عیراقییەکان نەبوو، کەس
بە دوای دامەزراندنەوە و دروستکردنەوەی دەوڵەت لەسەر بنەڕەتی دەوڵەتی هاوڵاتی و
پرەنسیپی هاونیشتیمانیبوون نەبوو، هەمووان سەقامگیری و ئارامی وڵاتیان لە دەرکردنی
نەیارەکانیان لە پرۆسەی سیاسی، یان لانیکەم لە لاوازکردنی ئەویدیکەدا دەبینی.
هەمووان لە دۆخی دروستبوونی مەترسی بۆ سەر جۆری بیرکردنەوە و نەخشە و پلانی
ستراتیژی و سیاسییان لە عیراق، بێ هیچ دوودڵییەک ئامادەبوون هەر رێگە و شێوازێکی
نادیموکراتی و دژ بە پرەنسیپ و بەهاکانی مافی مرۆڤ بگرنەبەر. کورت و پوخت، کتێبی
(میر)ی مەکیاڤیللی لەسەر مێزی کۆی سیاسی و سیاسییە دینییەکانی عیراق، نە تەنها
زیندوو دەژیا، بەڵکو قسەی لەگەڵ ناخی پڕ لە تاریکی هەمووان دەکرد.
ئەمریکا لە
دیدی تایبەتی خۆی و بەرژەوەندییەکانی خۆیەوە، جوڵەی سیاسی، دیپلۆماسی و سەربازی لە
گۆڕەپانەکەدا دەکرد. ئێران، تورکیا، وڵاتانی کەنداو و کۆی تائیفە و نەتەوە و هێزە
سیاسییەکانی ناوەوەی عیراقیش بە هەمانشێوە سەیری یارییە سیاسییەکەیان دەکرد. ئیدی
عیراق بە تەنها گۆڕەپانی یەکلاکردنەوەی ململانێی مێژوویی نێوان تائیفە و خانە
کۆمەڵایەتییە جیاوازەکانی ناوەوەی وڵاتەکە نەبوو، بەڵکو مەیدانی یەکلاکردنەوەی
ناکۆکی و بەرژەوەندییەکانی وڵاتانی ناوچەیی و نێودەوڵەتیش بوو. واتە جوگرافیایەک
بە کۆی ناکۆکییە مێژووییەکانییەوە کەوتەوە بەردەم تاقیکردنەوەیەکی تازەوە،
تاقیکردنەوەیەک کۆی لایەنە عیراقی و ناوچەیی و نێودەوڵەتییەکان تیایدا بە دوای
سەرخستنی مۆدێلی بەڕێوەبردن و سیستمی سیاسی و کۆمەڵایەتی دڵخوازی خۆیاندا دەگەڕان،
هەمووان خەمی نوسینەوەی سەرکەوتنی خۆیان بوو، نەک دەوڵەت و گەلانی عیراق، چونکە
هەر لە بنچینەدا پرەنسیپی ناسنامەی عیراقیبوون و نیشتیمانیبوون نەبووە بەشێک لە
کاری سیاسی هیچ یەکێک لە لایەنە ناکۆکەکانی ناوەوە و دەرەوەی عیراق. ئەمریکا
ئەجێندای تایبەتی خۆی هەبوو، سەرکەوتن بۆ ئەو بریتیبوو لە سەپاندنی دیموکراسییەت
لە رێی هێزەوە، گەمارۆدان و خنکاندنی زیاتری ئێران لە ڕێی جوگرافیای عیراقەوە.
دیموکراسییەت لە وڵاتێکدا، کە خاوەنی تاکە هێزێکی سیاسی دیموکرات نییە، هێزێکی
سیاسی لە عیراقدا بە هەرێمی کوردستانیشەوە نادۆزیتەوە بە کردەوە کار بۆ پەروەردەی
سیاسی و دیموکراسی ئەندام و کادیرانی خۆیشی بکات، چجای ببنە هێزی پێشەنگ لە گەشەی
کۆمەڵایەتی، سیاسی و چەسپاندنی بنەماکانی دیموکراسی و بەیەکەوە ژیان. ستراتیژی
ئێران بریتیبوو لە شکستپێهێنانی ئەجێندای ئەمریکی و هاوپەیمانەکانی، هەرچی زیاتر
دوورخستنەوەی مەترسییەکانی ئەمریکا لە سنورەکانی، وێڕای ڕەنگکردنی عیراق بە ڕەنگی
ئایدیۆلۆژیای شیعەگەرێتی و فراوانکردنی هەڵمەتی سیاسەتی تەشەیوع، واتە گواستنەوەی
ئایدیۆلۆژیای ژێر عەمامەی مەلا سیاسییەکانی تاران بۆ بەغدا و مسۆگەرکردنی دانیشتنی
سێبەرە سیاسی و ئایدیۆلۆژییەکانی لەسەر کورسی دەسەڵات. ئەجێندای عەرەبی سوننە و
تورکمانیش هەرچی زیاتر ڕوو لە تورکیا و وڵاتانی کەنداو بوو، تەنانەت تورکیا بە
خەونی مێژوویی میساقی میللییەوە، هەمیشە وەک بابەتێکی ستراتیژی سەیری پرسی
چارەسەرکردنی کێشەی کەرکوکی کردووە. پرسی ڕاپرسی لەم شارەدا، کە ماددەیەکی
دەستورییە، سەبارەت بە تورکیا هێڵی سوور بووە و (ئەحمەد داود ئۆغلو) بە ڕوونی لە
کتێبەکەیدا (العمق الاستراتیجی،
موقع ترکیا ودورها فی الساحة الدولیة) ئەم مەترسی و دیدەی دەوڵەتی تورکیای
سەبارەت بەم پرسە خستووەتەڕوو. دۆخی کورد و هێزە سیاسییەکانی کوردیش هەر وەک
مێژووی ڕابردوو دابەشی سەر ئەجێندا و سیاسەتی پایتەختەکانی وڵاتانی دراوسێ،
ئەنکەرە و تاران بووە.
دەوڵەتانی
گەورەی دونیا، وڵاتانی ناوچەیی و کەنداو، خەریکی یاریکردن بەپێی ویستی سیاسی و
ستراتیژی خۆیان بوون، خەریکی هاوپەیمانی و بەشینەوەی چەک و پارە و تەنانەت
دروستکردن و ناردنی گروپی چەکداریش بوون بۆ ناو عیراق بە ئامانجی یەکلاکردنەوەی
ناکۆکییەکان و سەرکەوتن بەسەر نەیارە مێژووییەکانیاندا. تەواوی ئەو ململانێ
ناوچەیی و نێودەوڵەتییەش لە ڕێی جوڵە بە کارتی سیاسی، تائیفی، مەزهەبی و نەتەوەیی
لە ناو خاکی عیراقدا ئەنجام دەدرا. دەتوانین بڵێین، هیچ یەکێک لە لایەن و
گروپەکانی ململانێ و ناکۆکی، چ لایەن و گروپەکانی ناوەوەی عیراق، چ لایەنە ناوچەیی
و نێودەوڵەتییەکان، هەڵگری خەمی نیشتیمانی و دروستکردنی چوارچێوەیەکی یاسایی،
سیاسی و کۆمەڵایەتی هاوبەش نەبوون بۆ عیراق، هیچیان بە دوای چارەسەر و دۆزینەوەی
ڕیشەی کێشە مێژوویەکانی گەلانی عیراقەوە نەبوون، بۆیە ئەوەی عیراق لە سەرەتای
دروستبوونییەوە بە دەستییەوە دەناڵێنێت، ئێستایش و دوای سەد ساڵ لەو مێژووە لە
فۆرم و شێوەی دیکەدا بە دەست هەمان ئەو گرفت و ناکۆکییە مێژوویی و
کۆمەڵایەتییانەوە گیرۆدەیە، ئەوەیە کە کێشەی قوڵی لەگەڵ دیموکراسی، تێگەیشتن لە
جیاوازی و دواتریش دیموکراسییەتی تەوافوقی
هەیە، ناتوانێ چیتر بارمتەی مێژوو نەبێت و تەپ و تۆزی ڕابردوو بە خاتری بونیادنانی
عیراقێکی ئارام بۆ هەمووان، تێپەڕێنێت.
عیراقی دوای
بەعس، لەسەر بنەمای تەوافوق بونیادنرایەوە، نە ئەمریکا و نە ئێران، نە نوخبەی
سیاسی عیراقی و هێزە سیاسییەکانی ئەم وڵاتە نەیانتوانی ئەم بنەمای تەوافوقە لە
تیۆرەوە بگۆڕن بۆ بەشێک لە هۆشیاری سیاسی
و کۆمەڵایەتی پێکهاتە جیاوازەکانی عیراق، نە توانیان پرسی نیشتیمانیبوون و
ستراتیژی نیشتیمانی و کۆبوونەوەی هەمووان لە دەوری ناسنامەیەکی نیشتیمانی هاوبەشدا
بکەنە پرسێکی دیموکراسی، ئەخلاقی، نیشتیمانی و هەمووان لە یەک چوارچێوەی نیشتیمانیدا
کۆبکاتەوە. ئەم بناغەی تەوافوقە لە دامەزراندنی ئەنجومەنی حوکمی عیراقەوە لە (١٢
تەمموزی ٢٠٠٣) دانرا و دواتریش لە کابینەکانی حوکمڕانیدا درێژەی پێدرا. بەڵام کۆی
ئەزموونی نزیک بە بیست ساڵی رابردوو، پەیامێکی کە ڕوون و ئاشکرا بە هەمووانی
گەیاند، بریتیبوو لەوەی پرسی دیموکراسییەتی تەوافوقی لە وڵاتێکی نادیموکرات و لە
ژێر ڕەحمەتی هەڕەشەی بەردەوامی وڵاتانی ناوچەیی و گروپە چەکدارە نادەوڵەتییەکانی
ناوەوە، هەرگیز ناتوانێت سەرکەوتوو بێت. بۆیە ئێستا قسە لەبارەی فۆرمێکی دیکە و
نموونەیەکی دیکەی دیموکراسی دەکرێت، تایبەت لەلایەن موقتەدا سەدر و گروپەکەیەوە،
ئەویش دیموکراسییەتی زۆرینەی سیاسی، یان وەک سەدر ناوی ناوە "زۆرینەی نیشتیمانییە".