جەنگ، وەک پاککردنەوەی جوگرافیا
10/29/2024 9:59:00 PM
د. جەعفەر عەلی
(١)
ڕوسیا و ئیسرائیل، پاککردنەوەی جوگرافیا
لە ئێستای دونیادا، بەشێکی گرنگ لە ململانێ
سیاسی و سەربازییەکان، ستراتیژێکی مێژوویی نەگۆڕی لە پشتە، ئەویش بریتییە لە دڵنیابوونەوە
لە ئاسایشی ناوەکی و پاراستنی بەرژەوەندییە ئابووری و بازرگانییەکان. یەکێک لەم
ڕەگەزە گرنگانەی لە ڕابردوو ئاراستەی بە مێژوو دەدا، تا ڕادەیەکی گەورە بریتیبوو
لە هێز، ئەوەیشی لە ئێستادا هێزی دروستکردنی ڕووداو و نووسینەوەی مێژووی هەیە، تا
ئەندازەیەکی گەورە هەر بریتییە لە هێز. ئەوە هێزە، دووکەڵی بۆمبەکانی مۆسکۆ دەباتە
نێو شەقام و باڵەخانەکانی کییڤ، ئەوە هێزە دەستی دەگاتە ناو جەرگەی شەقام و
کۆڵانەکانی دیمەشق و تاران و نەیارەکانی تارومار دەکات، ئەوە هێزە قاچەکانی پەکینی
لە جوڵە بەرەو ناو دڵی تایوان ڕاگرتووە، واتە هێز و دژەهێز، کە دواجار ئەویش هەر
هێزە، دووانەیەکن ڕۆڵی گەورە لە دروستکردنی ڕووداو و داڕشتنەوەی سیستەمی سیاسی و
دیزاینکردنەوەی جوگرافیای دونیادا دەبینن. مانای ئەوە نییە، هیچ ڕەگەزێکی دیکە لە
دروستکردن و جوڵەکردن بە مێژوو، کاریگەری نییە، بەڵام ڕەنگە لە ئێستای دونیادا،
هیچیان هێندەی هێزی تەکنۆلۆژیا و زیرەکی
دەستکرد (Artificial Intelligence)، نەتوانن کاریگەری گەورە و یەکلاکەرەوە دابنێن.
کاتێک ڕوسیا، لە شوباتی ٢٠٢٢، وەک هێزێکی
گەورە پەلاماری خاکی ئۆکراین دەدات، وەستاندنی هێز و تەکنۆلۆژیای سەربازی
زەبەللاحی مۆسکۆ لە توانای دەوڵەتێکی وەک ئۆکرایندا نییە، بۆیە ئەمریکا و ناتۆ،
وەک دژەهێزی ڕوسی دێنە نێو هاوکێشەکەوە، ئامانجی سەرەکیش بە پلەی یەکەم، بریتی
نییە لە پاراستنی ئۆکراین، هێندەی بریتییە لە تێکشکاندنی نەخشە و پلانی هێزێکی دی،
لێدان لە خواستی ستراتیژی و شکۆی هێزێکی دی، کە دەخوازێت لە بەرانبەر هێزی یەکەمی
جیهاندا جوڵە بکات، هەوڵدەدات لە ڕووی کردەییەوە نمایشی هێز لە بەرانبەر هێزێکی
دیکەدا بکات، لە ڕێی هێزەوە دونیای تاک جەمسەری تێکبشکێنێت، ململانێی نێوان
جەمسەرە گەورەکان و دابەشکارییە جیهانییەکە بە هەمان میتۆدی ڕابردوو، بەڵام لە ژێر
ناونیشان و دۆخی ئێستاییدا ڕێکبخاتەوە.
لە جەنگی نێوان دەوڵەتاندا، نەک دیوی ناوەوەی
ئەو دەوڵەت و کۆمەڵگەیانەی لە ڕووی دیموکراسییەوە هەنگاوی گەورەیان بڕیوە، هیچ
کاتێک هێز، بە شیعر و گوتاری نەرم و چیرۆکەکانی مافی مرۆڤ و دادپەروەری
نەوەستێنراوە، تەنیا ئەوکاتە نەبێت، بە نێوەندگیری لایەنی سێیەم، دوو لایەنی ناکۆک
گەیشتوونەتە ڕێککەوتن، یان هێزێکی لە ئاستی خۆیان، یان لە خۆیان بەهێزتر،
وەستاندوونی. هاوکێشەی هێز لە بەرانبەر هێز، بەو مانایە نییە، دەبێت دوو لایەنی دژ
بەیەک، وەک یەک خاوەنی هێز بن، بەڵام ئەگەر ناهاوسەنگی لە هێزی نێوان دوو لایەن،
یان دوو دەوڵەتدا هەبوو، ئەگەر هێزی سێیەم نەیەتە نێو هاوکێشەکەوە، بێگومان
ئەنجامەکان بۆ لایەنی بێهێز باش ناکەوێتەوە. ئەوەی لەم چەند ساڵەی ڕابردوو لەسەر
ئاستی جیهان، تایبەت دوای شەڕی نێوان ڕوسیا-ئۆکراین ڕوویدا، سەلمێنەری ئەم
ڕاستییەیە. ئەوەی تا ئێستا لە سیاسەتی نێودەوڵەتیدا دەتوانێت ڕەگەزی گرنگی ڕووداو
و مێژوو بێت، بریتییە لە هێز، هێز لە هەموو ئەو زمان و کەناڵە سیاسی و
دیپلۆماسیانە کاریگەرتر خۆی نمایش دەکات، کە کەمترین توانای چارەسەرکردنی کێشەی نێوان
دەوڵەتان و گەلانیان پێشانداوە. هێز تەنیا لە گۆڕەپانی جەنگ و ململانێ
سەربازییەکاندا خۆی نمایش ناکات، بەڵکو لە کاتی دانوستاندن و پرۆسەی ئاشتیشدا، لە
نێو بڕیاری ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکانی مافی مرۆڤ و پاراستنی ئاشتی جیهانیشدا،
ئامادەبوونی گەورە و یەکلاکەرەوەی هەیە. ئێستا هێز، هەم پارێزەری ئاسایشی ناوەوەی
دەوڵەتانە، هەم بە ئامانجی باشتر زامنکردنی پاراستنی ئەم ئاسایشە ناوەکییە، خەریکی
پاککردنەوەی جوگرافیای دەوروبەری خۆیەتی. پاساوی ڕوسیا لە پەلاماردانی ئۆکراین و
داگیرکردنی بەشێکی گرنگ لە هەرێمەکانی ئەو وڵاتە، کە دەکەونە بەشی باشوری ڕۆژئاوای
سنورەکانی ڕوسیاوە، پرۆسەی پاککردنەوە و دڵنیابوونەوەیە لە جوگرافیای دەوروبەر، هەوڵدانە
بۆ دوورخستنەوەی بوونی هێزێکی دی، کە وەک مەترسی بۆ سەر هێزی خۆی لە مۆسکۆ
دەیبینێت، بۆ ئەوەیە تا مۆسکۆ لە ناوەوە لە ڕووی ئاسایشەوە بە دڵنیایی زیادترەوە
جوڵە بکات و تێزی دونیای دوو جەمسەری و هاوسەنگی هێز لە سیاسەتی نێودەوڵەتیدا
زیندوو بکاتەوە. هەوڵەکانی ئەمریکا و ناتۆش بۆ نزیکتربوونەوەی زیادتر لە سنورەکانی
ڕوسیا و گەمارۆدانی گەورەتری نەیارە تەقلیدییەکەیان، بۆ ڕێگەگرتنە لە
دروستبوونەوەی هەر هێز و فۆڕمێکی بلۆکبەندی نوێ، توانای تێکدانی یارییەکە و
شڵەقاندنی دونیای تاک جەمسەری هەبێت، ئەمەش وەک ستراتیژێک بۆ پاراستنی ئاسایشی
ئەمریکا و ناتۆ دەبینن. ئیسرائیلیش لە ئێستادا بە هەمان میتۆدی پاراستنی ئاسایشی
ناوەوە، خەریکی پاککردنەوەی جوگرافیای دەوروبەری خۆیەتی لە غەززە، باشووری لوبنان،
سوریا و تێکشکاندنی هێز و شکۆی کۆماری ئیسلامی ئێران وەک دەوڵەت و کەمکردنەوەی هەژموونی
لە ناوچەکەدا.
لە
دوای پەلاماری بزووتنەوەی حەماس بۆ سەر ئیسرائیل لە ٧ی ئۆکتۆبەری ٢٠٢٣ و
دەستپێکردنی شەڕی نێوانیان، جارێکی دی دۆخی ناوچەکە بەگشتی کەوتووەتە بەردەم
مەترسی جەنگێکی ڕاستەوخۆ و گشتگیرەوە. ئەم جەنگە لەوە دەرچووە جەنگی نێوان دوو
هێزی دیاریکراو بێت، بەڵکو لە پشتی هەر یەک لە حەماس و ئیسرائیل هێزی دیکە بەشێوەی
ناڕاستەوخۆ لە جەنگەکەدان. بۆیە ئەگەری فراوانبوونی ڕووبەری جەنگ و تەنینەوەی بۆ
دەوروبەر ئەگەرێکە لە سەرەتای دەستپێکردنی جەنگەوە بۆ ئێستا هەمیشە لەبەردەم
گەورەبوون و مەترسی گەورەتردایە. لە ئێستادا جەنگ تەنیا لە نێوان ئیسرائیل و
بزووتنەوەی حەماسدا نییە، ئەگەر ئەم دوو لایەنە ناونیشانی یەکەمی جەنگەکەش بن،
بەڵام هەر یەک لە ئەمریکا و بەشێکی گرنگ لە دەوڵەتانی ئەوروپا، ئێران، سوریا، حوسییەکانی
یەمەن، حیزبوڵڵای لوبنان و بەرەی بەرەنگاری لە عیراق و ناوچەکە، بەشێوەی سێبەر،
هەم بەشدار و، هەم لە پشتی درێژەپێدانی جەنگەکەوە وەستاون.
ئیسرائیل، هەڵەی حەماس لە دەستپێکردنی جەنگ و
هەوڵدان بۆ شکاندنی شکۆی دەوڵەت و دامەزراوە هەواڵگرییەکانی، وەک دەرفەتێکی زێڕین
دەبینێت بۆ پاککردنەوەی ئەو سنورانەی دەوروبەری خۆی لەو مین و تەقەمەنییانەی، کە
دەشێت هەر ڕۆژێک لە بن پێی ئاسایش و ئارامی دەوڵەتەکەی و بەرژەوەندییە
ستراتیژییەکانیدا بتەقنەوە. ڕێڕەوی ساڵێکی ئەم جەنگە بە ڕوونی ئەوەمان پێدەڵێت:
ئیسرائیل تەنیا چاوی لەسەر بە مێژوو سپاردنی بزووتنەوەی حەماس و داڕشتنەوەی فۆڕمی
دەسەڵات لە غەززە نییە، بەڵکو ئێستا بە دەیان چاو دەبینێت و سەیری دەوروبەری خۆی
دەکات، چاوێکی لەسەر تاران و دیمەشقە، چاوێکی دی
لەسەر حیزبوڵڵا و ئەو گروپە ئیسلامییە میلیشیاییانەیە، کە ناویان لە خۆیان ناوە
موقاوەمەی ئیسلامی و کۆنتڕۆڵی جوڵە و چالاکییەکانیان لە بندەستی تارانە. ئیسرائیل
ئێستا تیشکی چاوەکانی لەسەر ڕەهەندە ستراتیژییەکەی جەنگەکەیە، ڕەهەندی پاککردنەوەی
جوگرافیای دەوروبەر، بە جۆرێک لە ڕێی هێز و تەکنۆلۆژیای جەنگییەوە، ئاسایشی
نەتەوەیی تەلئەڤیڤ و باکوری وڵاتەکەی، بەرەو دۆخێکی ئارامتر و سەقامگیرتر، لەو دۆخ
و حاڵەتەی، کە پێش ٧ی ئۆکتۆبەری ٢٠٢٣ هەبوو، بگوازێتەوە.
(٢)
تورکیا، میتۆدی پاککردنەوەی دەوروبەر
دەوڵەت لە تورکیا، هەمیشە لەگەڵ ترسێکی قوڵ بۆ سەر
ئاسایشی نەتەوەیی ژیان دەکات، ئەو ترسەش لای ئەو، بە پلەی یەکەم بریتییە لە کورد،
ئیدی گرنگ نییە، ئەو کوردە گەریلایەکی پارتی کرێکارانی کوردستان، یان یەکینەکانی
پاراستنی گەل بێت، گرنگ نییە ئەو کوردە لە باکور، ڕۆژئاوا، باشور، یان ڕۆژهەڵاتی
کوردستان بێت، تەنانەت ئەگەر لەسەر ئەم هەسارەی گۆی زەوییە لە هەر کوێیەک بێت، لای
ئەو وەک مەترسی و هەڕەشەیەکی گەورە و جددی پێناسە دەکرێت. بێگومان کاتێک دەڵێین
کورد، مەبەستمان لەو بوونەوەرە خاوەن مێژوو، شوناس و کولتورەیە، کە داکۆکی لە بوون
و ناسنامەی سیاسی و کولتوری خۆی دەکات و دەخوازێت وەک مرۆڤێکی جیاواز، وەک بوونێکی
سیاسی و کۆمەڵایەتی جیاواز بە تەنیشت ئەوانیدیکەی ناکوردەوە بەشێوەیەکی مرۆییانە
ژیان بکات.
پێناسەکردنی کورد وەک مەترسی لای ئەنکەرە،
بووە بە گرێیەکی مێژوویی و سایکۆلۆژی، گرێیەک شۆڕبووەتەوە بۆ نێو کۆی دەزگا و
دامەزراوەکانی پەروەردە و ڕۆشنبیری و سەربازی، گرێیەک لەوە دەرچووە تەنیا تایبەت
بە نوخبەی سیاسی و گروپێک، یان حیزبێکی سیاسی دیاریکراوەوە بێت، بەڵکو بووەتە
بەشێک لە پێکهاتەی کۆمەڵایەتی، فیکری و دەروونی مرۆڤی تورک، بۆیە لەگەڵ گۆڕان لە
دەسەڵاتی سیاسیش، ڕۆیشتنی عەلمانی و هاتنی ئیسلامی، یان بەپێچەوانەوە، هیچ
گۆڕانێکی گرنگ و بنەڕەتی لەو دیدگا و بۆچوونەی دەوڵەت سەبارەت بە کورد گۆڕانی
بەسەردا نایەت.
ناسیۆنالیزمی پەلاماردەری تورک سەدەیەک زیادترە
بەهۆی ئەم گرێ دەروونییەوە، هەم کوردی ڕووبەڕووی مەترسی کردووەتەوە، هەم خۆی لە
دۆخێکی نائارام و ناسەقامگیری سیاسی، ئابووری و کۆمەڵایەتیدا دەژیت، دۆخێک لە
ئەتاتورکەوە بۆ ئەردۆگان، کۆی سیستەمی سیاسی و ئاسایشی ناوخۆی دەوڵەتی تورکیای
نائارام هێشتووەتەوە.
تورکیا، کاتێک وەهم دەگۆڕێت بۆ یەقین، هەرچی
زیادتر لەوە دڵنیا دەبێتەوە لەگەڵ مەترسیدا ژیان دەکات، کاتێک پرسیارێک بۆ ئەو
گومانە مێژووییەی دروست نابێت، کە یەکپارچەیی دەوڵەت و ئاسایشی نیشتمان بە هۆی
کوردەوە لەبەردەم مەترسیدایە، لە ڕووی پێگەی نێودەوڵەتی و تەکنۆلۆژیای
سەربازیشەوە، توانای ئەوەی لە بەردەستدایە، لە ڕێی هێزەوە ڕووبەڕووی ئەم مەترسییە
وەهمییە بە یەقینکراوە بێتەوە، بێ دوودڵی لەبری زمانی بەیەکەوەژیان و داننان بە
بوونی سیاسی و کولتوری ئەوانیدی، زمانی هێز دەکاتە تاکە فاکتەری کۆتاییهێنان بەو
وەهمە شێرپەنجەییەی، کە ڕەنگە لەم جیهانەدا ستافێکی دکتۆری پسپۆڕ و نەخۆشخانەیەکی
پێشکەوتوو نەدۆزیتەوە، هێزی بڕینی ئەو وەهمە سەڕەتانییەی ناو مێشکی سیاسەت و
دەوڵەتی پیرۆزی لە ئەنکەرە هەبێت.
بەر لە هەر شتێک دەبێت ئەوە بڵێین، تورکیا تەنیا
دژی بوونی پەکەکە و ئەزموونی کوردانی ڕۆژئاوا نییە، بەڵکو دژی بوونی خودی کورد وەک
نەتەوەیەکی جیاواز لە تورکە، دژ بە بوونی هەر دەنگ و ڕەنگێکی کوردە، کە هەمان
ڕەنگی سیاسەت لە ئەنکەرە نەنوێنێت و لە بەرژەوەندی ئەو فاشیزمە مێژووییەش قسە
نەکات. لێرەوە وەک چۆن ڕوسیا لە ڕێی بەکارهێنانی هێزەوە، خەریکی پاککردنەوەی
جوگرافیای دەوروبەری خۆی و دوورخستنەوە، یان کەمکردنەوەی زیادتری مەترسییەکانە،
وەک چۆن ئیسرائیل بە پشتبەستن بە لۆژیکی هێز و بە سوودوەرگرتن لە شەڕی بزووتنەوەی
حەماس، هەوڵدەدات لە ڕێی پاککردنەوەی ڕووبەری گەورەتری دەوروبەرییەوە، ئاسایش و
ئارامی زیادتر بۆ تەلئەڤیڤ دابین بکات، ئەنکەرەش بە دەیان ساڵ بەر لە ئەوان
(بێگومان بە جیاوازی ئەوەی، کورد لە چوارچێوەی دەوڵەتدا دەژی لە تورکیادا)، بە هەمان میتۆد خەریکی درێژەدان بە شەڕ و خوێنە
دژ بە کورد، بە ئامانجی بەخشینی ئارامی زیادتر بە ناوەوەی دەوڵەت لە ڕێگەی
پاککردنەوەی جوگرافیای سیاسی دەوروبەری خۆیەوە.
گومان لەوەدا نییە، هەر دەوڵەت و هێزێکی
پەلاماردەر پێویستی بە پاساو بۆ جەنگ و خوێن هەیە، ئەگەر ڕوسیا مەترسی
نزیکبوونەوەی نێوان ئۆکراین و ناتۆ وەک مەترسی بۆ سەر مۆسکۆ دەبینێت، نازیزمی نوێ
دەکاتە پاساوێک بۆ نەهێشتن و بچووککردنەوەی ڕووبەری ئەم مەترسییە، ئەگەر ئیسرائیل،
حەماس و سەرکردەکانی وەک تیرۆریست و بکوژ دەبینێت، ماف بە خۆی دەدات هەموو ئەو
مەترسییانەی هاوپەیمانی بزووتنەوەی حەماسن لە دەوروبەری خۆی دووربخاتەوە و
بێهێزیان بکات، ئەم دۆخە بۆ ئەنکەرە، تاران، دیمەشق، بۆ بەغدای سەردەمی سەدام و
تەنانەت بۆ بەغدای فرەمیلیشیای سەر بە تارانیش هەر ڕاستە.
ئەنکەرە، دەیان ساڵە خەریکی مەشقی پاککردنەوەی
جوگرافیایە، خەریکی گەمارۆدانی ئەو بوونە سیاسی و کۆمەڵایەتییەیە، کە ناوی کوردە،
خەریکی دروستکردنی تۆمەتی ڕەنگاوڕەنگ و گەورەکردنی هاوپەیمانی نێودەوڵەتی و
ناوچەییە بۆ ئەوەی تا هەمیشە ئەو بوونە جیاوازە لە تورک، هێزی وەستان لەسەر پێی
خۆی نەبێت. کۆی پەلامار و ئۆپەراسیۆنەکانی ئەنکەرە، تەواوی لەشکرکێشی و
داگیرکارییەکانی دەسەڵاتە هاوبەشەکەی ئاکەپە-مەهەپە، لە ناوەوە لە ڕێی داننەنان بە
مافە دیموکراسییەکانی کورد و هێنانی سیستەمی قەیوم، لە دەرەوەش لە ڕێی هەوڵدان بۆ
پاککردنەوەی جوگرافیای دەوروبەر، چ لە ناو خاکی دەوڵەتی سوریا و ڕۆژئاوای
کوردستان، چ لە ناو خاکی دەوڵەتی عیراق و هەرێمی کوردستان، جگە لە یەک ئامانجی
ستراتیژی و مێژوویی هیچ مەبەستێکی دیکەی نییە، ئەویش بریتییە لە سڕینەوەی بوونی
سیاسی و کولتوری کورد، هەوڵدان بۆ تێکشکاندنی ئەو ئیرادەیەی، لە ئەتاتورکەوە بۆ
ئەردۆگان و باخچەلی، هەوڵی تێکشکاندنی دەدەن و هەموو ڕۆژێک بەهێزی زیادتر و
ئیرادەی گەورەترەوە پێناسەی خۆی دەکاتەوە.
لە ئێستادا، دەوڵەتی تورکیا وەک پرەنسیپ
مامەڵەی ئەم ستراتیژی پاککردنەوەی جوگرافیای دەوروبەرە دەکات، کارێک کە کۆماری
ئیسلامی ئێرانیش لە ڕێگەی دووانەی فشار و هاوکاری لە عیراق و هەرێمی کوردستان،
لەگەڵ کوردانی ئۆپۆزیسیۆنی وڵاتەکەی ئەنجامیدا. دەوڵەتی تورکیا، لە هەر شوێنێکی
نزیک بە سنورەکانی، تەنانەت لە قوڵایی زۆر دوور لە سنورەکانیشی، خەریکی لەشکرکێشی
و بەکارهێنانی هێزی هەواڵگری و ئاسمانییە بۆ گەیشتن بە ئامانجەکانی. پەلاماردانی
عەفرین لەلایەن تورکیا، لە کانوونی دووەمی ٢٠١٨، کە کانتۆنێکی ژێر دەسەڵاتی
کوردەکان بوو، دواتریش هێرشکردنە سەر ناوچەکانی دیکەی ڕۆژئاوا، بە دەیان کیلۆمەتر
هاتنەناوەوەی بۆ نێو قوڵایی خاکی هەرێمی کوردستان، جێگیربوونی لە دەیان کیلۆمەتری
سنوری، دروستکردنی تۆڕ و هێزی پشتیوانی لە ناوەوەی هەرێم و سوریا و ڕۆژئاوای
کوردستان، یەک ئامانجی ستراتیژی لە پشتە، ئەویش بریتیبە لە پاککردنەوەی جوگرافیا
بە ئامانجێکی گەورەتر، کە دوورخستنەوەی وەهمی مەترسی کورد و دابینکردنی ئاسایش و
ئارامی زیادترە بۆ ئەنکەرە.
ئەوەی جێی سەرنجە، هەموو هەوڵەکان بە ئاراستەی
پاککردنەوەی جوگرافیا، لەلایەن ڕوسیا، ئیسرائیل، ئێران و تورکیا، یان ئەمریکا و
ناتۆوە بێت، بەشێوەیەکی سەرەکی پشت بە یەک پرەنسیپ دەبەستێت، ئەویش پرەنسیپی هێزە.
لە مێژوودا، هێز ئەو پرەنسیپ و ڕەگەزە گرنگە بووە، هەمیشە سنور و جوگرافیای
ئیمپراتۆریەت، میرنشین و دەوڵەتەکانی، گەورە، یان بچووک کردووەتەوە، لە ئێستای
سیاسەتی جیهانیشدا، ئەم پرەنسیپە، وێڕای بوونی دەیان یاسا، ناوەند و ڕێکخراوی
گەورەی جیهانی و گەلاڵەنامەکانی پاراستنی مافی مرۆڤ و ڕێزگرتن لە سەروەری
دەوڵەتان، بوونی کۆمەڵایەتی و کولتوری گەلانی جیاواز، بەڵام هێشتا کاریگەری گەورەی
هەیە و کۆنتڕۆڵی سیاسەتی نێودەوڵەتی و ململانێ گەرم و ساردەکانی دونیای
کردووە.