سوپای عیراق، هێزی نیشتمانی، یان هێزی ترس و ستەم
1/6/2024 7:33:00 PM
د. جەعفەر عەلی
سوپای عیراق لە ٦ کانوونی دووەمی ١٩٢١ و لە
سەردەمی دەسەڵاتی مەلیک فەیسەڵدا دامەزرێنراوە. لە ڕۆژگاری ئینتیدابی بریتانیادا،
یەکەم یەکەی هێزە چەکدارەکانی ئەو سوپایە و وەزارەتی بەرگری عیراقیش دروستکراوە،
کە جەعفەر عەسکەری وەزیری بەرگری بووە.
وەزارەتی بەرگری، فیرقەی سەربازی لە خەڵکی
خۆبەخش پێکهێناوە، فەوجی ئیمام موسای کازم دروستکراوە و بارەگای هێزە چەکدارەکانیش
لە بەغدا دانراوە. دوای ئەوە یەکەم فیرقەی پیادە لە دیوانییە، فیرقەی دووەمیش لە
کەرکوک دروستکراوە. هێزی ئاسمانی عیراق لە ساڵی ١٩٣١ و هێزی دەریاییش لە ١٩٣٧دا
پێکهێنراون.
ژمارەی ئەندامانی سوپای عیراق لە کۆتایی
ساڵانی هەشتاکانی سەدەی ڕابردوودا، واتە لەگەڵ کۆتاییهاتنی جەنگی عیراق-ئێراندا،
گەیشتبووە نزیکەی یەک ملیۆن کەس. لە ساڵی ١٩٩٠یش لە ڕووی ژمارەوە لە ئاستی
جیهانیدا لە ڕیزبەندییەکانی سەرەتادابوو.
دامەزراندنی سوپای عیراق و پڕچەککردنی، لە بنەڕەتدا چەند بۆ بەرگری لەو
قەوارە داتاشراوە بوو، کە ناونرا عیراق، هێندەش بۆ بەرگری و پارێزگاریکردن لەو
دەسەڵاتە عەرەبییە سوننە مەزهەبە بوو، کە بریتانیا بەسەر گەلانی عیراق و پێکهاتە
نەتەوەیی، ئایینی و مەزهەبییە جیاوازەکاندا سەپاندی. ئامانجیش لەوەدا بریتیبوو
لەوەی هێزێک هەبێت بتوانێت لە بەرانبەر هەڕەشەی ئەوکاتی هۆزەکانی عیراق
بوەستێتەوە، چونکە هۆزەکان جگە لەوەی خاوەنی بنکەی جەماوەری بوون، خاوەنی چەک و
گروپی چەکداریش بوون، ئەو گروپانەش بۆ ئەوکات هاوشێوەی لەشکرێکی نانیزامی و
ناڕێکخراوی خێڵەکیانە بوو، دەیانتوانی هەم ببنە مەترسی بۆ دەوڵەتە داتاشراوەکە،
هەم چۆن بەرژەوەندییەکانیان بخوازێت مەترسی بۆ دەسەڵاتە تازەکەی عیراق دروستبکەن.
دوای کۆنگرەی قاهیرە (١٩٢١)، چەرچڵ، وەزیری
مەستەعمەراتی بریتانیا، بۆچوونێکی لەم جۆرەی هەبوو: ئەگەر حکومەتی داهاتووی عیراق،
سوپایەکی عەرەبی لە پشتییەوە بێت "خەون و هیواکانی کورد نادیدە دەگرێت و دەشێت ڕووبەڕووی
مەترسی و چەوسانەوەیان بکات". چەرچڵ، لەمبارەیەوە دەڵێت: "ئەگەر دەرفەت بە کورد نەدرێت بۆ خۆی حوکمی خۆی بکات و بە
عیراقەوە بلکێنرێت، ئەوکاتە هەر ئەمیرێکی شەریفی چەندیش دیموکراتخواز و بێلایەن
بێت، کاتێک خۆی لە پێگەی هێزدا دەبینێتەوە، دوورنییە لە بەرانبەر بەرژەوەندی و
هیوا نەتەوەییەکانی کورد، وەک کەمینەیەکی ئیتنیکی، بوەستێتەوە"، بۆیە هیچ
ڕێگەیەکی دیکە بوونی نییە و لە بەرژەوەندی بریتانیاشە، دەوڵەتێکی جیاکەرەوە (Buffer
State) لە نێوان
عیراق و تورکیادا، دروستبکات.
دوای پرۆسەی ئازادی عیراق (٢٠٠٣)، پۆڵ برێمەر،
حاکمی مەدەنی عیراق، بە بڕیارێک ئەو سوپا و دامەزراوە سوپاییەی هەڵوەشاندەوە، کە
عیراق لە ساڵی (١٩٢١)ەوە بناغەی بۆ داڕشتبوو، بەعسیش لە ڕێگەی میلیتاریزەکردنی
کۆمەڵگەوە، کردی بە یەکێک لە سوپا گەورەکانی جیهان، لە جێگەی ئەودا دەستکرا بە
هەنگاونان بۆ دامەزراندنی سوپایەکی دی. عیراق لە دوای ئەوەوە، لەبری دامەزراوەی
سوپای نیشتمانی، کەوتووەتە بەردەم چەندین فۆڕم و ڕێکخستنی چەکداری نەتەوەیی، دینی،
مەزهەبی، تائیفی و شەخسییەوە. هەموو ئەو گروپ و تاقم و دەستە چەکدارییانەش لەلایەن
دەوڵەت و لەسەر بودجەی گشتی پارەدار و پڕ چەک دەکرێن، بەڵام هیچ یەکێک لەو گروپانە
بە فەرمی فەرمان لە دەوڵەت و دامەزراوەی سوپایی دەوڵەتەوە وەرناگرن، لەبری ئەوە
فەرمان لە ڕێکخستن و قەوارە سیاسییەکان، کەسایەتییە سیاسی، دینی و تائیفییەکان
وەردەگرن.
عیراق وەک دەوڵەت ئەگەر لە ئێستادا مەترسییەکی
جددی لەسەر بێت، ئەو مەترسییە هێندەی لە ناوەوە، لەو گروپ و میلیشیا چەکدارییانەوە
دێت، هێندە لە دەرەوەی خۆیەوە نایەت. ڕەنگە تاکە هۆکارێکی بەهێزی پەیوەندی نێوان ئەم
گروپانە لە نێوان خۆیاندا لەوەوە بێت، کە درێژکراوەی گوتاری فیکری و سیاسی دەرەوەی
خۆیانن، کۆبوونەوەی وەهمی لە دەوری گوتاری بە شەیتانکردنی ئەمریکا و
هاوپەیمانەکانی، بۆیە لە حاڵەتی کاڵبوونەوەی ئەم گوتارە ئایدیۆلۆژی و حەماسییە
ناعەقڵانییەدا، یان بۆ نموونە دەرچوونی هێزەکانی ئەمریکا و هاوپەیمانان لە عیراق،
پێدەچێت درز و کەلێنی ناتەباییە سیاسی و بەرژەوەندییەکان لە نێوان ئەم گروپ و
تاقمانەدا گەورەتر دەربکەون و ڕوونتر گوزارشت لە بوون و ناسنامەی خۆیان بکەن، بە
دووریش نازانرێت بەریەککەوتنی بەرژەوەندییەکان و فۆرمی دابەشبوونەکان، ناکۆکییەکان
تا ئاستی تەقینەوە و بە یەکدادانی چەکداری ببات.
سوپای عیراق لە دامەزراندنییەوە بۆ ئێستا، بە
هاوکاری و هاوبەشی دەزگا ئەمنی و هەواڵگرییەکانی، خاوەنی ئەنفال و قڕکردنی بە
کۆمەڵی کورد و هەر گروپێکی دیکەی نەیاری بەعسە لە عیراق، بەشی هەرە گەورەی
شانازییەکانی لە پەلاماردان و سەرکوتکردنی نەیارە ناوخۆییەکانییەوە وەرگرتووە، نەک
ڕووبەڕووبوونەوەی دەرەکی و پارێزگاری لە سەروەری و سنورەکانی دەوڵەت. بۆ نموونە:
لە ئەدەبیاتی سیاسی بەعسدا، لە ئەدەبیات و گوتاری سیاسی ئێستای شیعەیشدا، کە هێزی
بڕیار بەدەستی سیاسی و بەڕێوەبردنن لە عیراقدا، هەمیشە ئیسرائیل وەک دوژمنی ژمارە
یەکی عیراق و عەرەب بەتایبەتی و ئیسلام بەگشتی پێناسە کراوە، بەڵام دەزگای سوپایی
عیراق لە سەردەمی ئەوپەڕی هێز و توانای سەربازی خۆیشیدا، ڕۆژێک لە ڕۆژان بۆ
ڕووبەڕووبوونەوەی ئەم مەترسییە ستراتیژییە نەتەوەیی، دینی و عەقیدەییە، لەگەڵ
ئیسرائیل نەچووەتە جەنگێکی ڕاستەقینەی یەکلاکەرەوەوە.
بە بۆچوونی ئێمە، بوونی دەزگای سوپایی بەهێز
لە دەوڵەتی نادیموکرات و داخراودا، نەک خزمەتێک بە مافی نەتەوە، ئایین، مەزهەبە جیاوازەکان،
مانەوە لە ئارامی و ئایندەی خودی دەوڵەتیش ناکات، بەڵکو خۆی دەبێتە مەترسی و
هەڕەشەیەکی ڕاستەقینە بۆ سەر ماف و ئازادی سیاسی و کۆمەڵایەتی پێکهاتە جیاوازەکان
و بنکۆڵکردنی خودی دەوڵەت و هۆکارێکی کەوتنیشی. لە کۆمەڵگەی عیراقیدا، ڕق و تۆڵە، کە
ڕیشەی خێڵەکییانەیان هەیە و درێژبوونەتەوە بۆ قۆناغی مۆدێرنە، دوو ڕەگەزی
سۆسیۆلۆژی گرنگ و کاریگەری نێو پێکهاتەی سایکۆلۆژی و کۆمەڵایەتی پێکهاتە
جیاوازەکانی خەڵکی عیراقن و بە قوڵیش لە ململانێی نێوان پێکهاتە جیاوازەکانیدا
ئامادەییان هەیە، بۆیە لە دۆخی وەهادا، بە لەبەرچاوگرتنی بوونی میلیشیای چەکداری
جیاجیا لە هەرێمی کوردستان، ئەو ترازان و دابەشبوونە نەرێنییەی لە کۆمەڵگەی سیاسی
باشووردا ئامادەیی هەیە، هەرگیز هەرێم و باشووری کوردستان وەک قەوارەیەک، بەبێ
کۆمەکی دەرەوە و پاراستنی لەلایەن هێزی دەرەکی، نەک ناتوانێت ئارام و بێ کێشەی
گەورە بێت، بەڵکو بوون و مانەوەیشی لە ژێر هەڕەشە و مەترسی ڕاستەقینەدا دەبێت.
سوپای دوای پرۆسەی ئازادی عیراق، لە ڕووی
یاساییەوە تا ڕادەیەک مافی بەشداری پێکهاتە نەتەوەیی و ئاینییە جیاوازەکانی تێدا
لەبەرچاو گیراوە، بەڵام پێچەوانەی ئەو بنەما یاساییە، ڕێژەی بوونی کورد لەو
سوپایەدا لە (٢%) تێپەڕناکات، لە کاتێکدا بەگوێرەی دەستور، لانیکەم دەبێت ئەم
ڕێژەیە لە نێوان ١٣% بۆ ١٧% بێت. نازانم هۆکاری ڕاستەقینەی ئەوە چییە، بەڵام ئەوە
دەزانم، کە ئەم ڕێژە کەمییە لە سوپای دەوڵەتی فیدڕاڵدا، بۆ خۆی جارێکی دی ڕادەی
ئەو مەترسی و دڵەڕاوکێییەی کورد لە بەرانبەر هەر سوپایەک لە بەغدا، لە هەر پێکهاتە
و فۆرمێکدا بێت، گەورەتر دەکات.
حەشدی شەعبی، کە لە ئێستادا زیادتر لە بیست
ڕێکخستن و گروپی میلیشیای چەکداری بارگاویکراو بە ئایدیۆلۆژیای مەزهەبی هەیە و
لەلایەن کەسایەتی و هێزە سیاسییەکانی شیعەوە سەرپەرشتی دەکرێن، ڕاستە ئەوانە بە
یاسا ڕێکخراون، بەڵام لەباری واقیعییەوە هێزی سەروودەوڵەتین، لە ژێر کۆنتڕۆڵ و
لێپرسینەوەی هیچ دامەزراوەیەکی سوپایی و قانونی و ئیداریدا نین، جگە لەو کەسایەتی
و ناوەندانەی وەک مەرجەعی سیاسی و مەزهەبی دەیانناسن و بە ڕەهایی وابەستەن
پێیانەوە. ئەم قەوارە سیاسییانە، بە تەنیا خاوەنی میلیشیای چەکدار نین، بەڵکو هێزی
سیاسی سەرەکی بەشداری هەڵبژاردنەکان و فراکسیۆنی بەهێزی ناو ئەنجوومەنی نوێنەران و
ئەنجوومەنی پارێزگاکانیشن. بەڵام کاتێک ئایدیۆلۆژیا کۆنتڕۆڵی هۆشیاری و
بیرکردنەوەی مرۆڤ دەکات، ئیدی ئەوکات تۆ چەکداری میلیشیای عەسائیبی ئەهلی هەق بیت،
یان پەرلەمانتاری فراکسیۆنی سادیقون، سەرەنجام هەر کوڕی ژێر عەباکەی خەزعەلیت و هیچ
جیاوازییەکی نابێت، ئەم حاڵەتە بۆ گروپەکانی بەدر، دەوڵەتی یاسا، ڕەوتی سەدر،
نوجەبا و ئەوانیدیکەیش هەمانشتە.
لێرەوە دەتوانین بڵێین، ئێمە لە عیراقدا، بە
هەرێمی کوردستانیشەوە، وەک چۆن لەبەردەم زیادتر لە حیزب و گروپێکی سیاسیداین، بە
هەمانشێوە لەبەردەم زیادتر لە میلیشیا و هێزێکی چەکداریشداین، وەک چۆن لە هەرێمی
کوردستاندا، لە هەر ململانێ و گرژییەکی سیاسیدا، میلیشیا چەکدارەکان دەچنەوە پاڵ
حیزبەکانیان، لە عیراقیشدا هەمانشتە، بەڵام جیاوازییەکەی ئەوەیە گروپە میلیشیاکانی
عیراق بە ناوی سوپای نیشتمانی و یاساوە ڕێگە بە خۆیان دەدەن، پەلاماری ماف و
ئازادییەکانی خەڵکی کورد و هەرێمی کوردستانیش بدەن، وەک چۆن ئەوەی ئێستا لە کەرکوک
ڕوودەدات، لە دەستدرێژیکردنە سەر گەڕەکە کوردنشینەکان و هاوڵاتیانی کورد، بەشێکە
لە جێبەجێکردنی ئەم سیناریۆ نایاساییە لە ژێر چەتری یاسادا. بۆیە ئەوەی چەرچڵ، لە
سەرەتاکانی سەدەی بیستی ڕابردوودا وەک مەترسییەک درکی پێکرد، هێشتا وەک خۆی و بگرە
زیادتریش بە زیندوویی ماوەتەوە و ئامادەیی و هێزی مەترسییەکانی خۆی لە دەست نەداوە. مەترسی بوونی سوپایەک لە ناوەند،
لە بری جێبەجێکردنی ئەرکە نیشتمانی و یاساییەکانی، ببێتەوە بەشێک لە هێزی پەلامارادان
و درێژەدان بە ستەم دەرهەق بە ماف و ئازادی هاوڵاتیانی خۆی، یان بەشێک لە پێکهاتە
نەتەوەیی و دینییەکانی دەرەوەی دەسەڵات. بە بڕوای من، ئەم ئەگەرە بە لەبەرچاوگرتنی
دۆخی سیاسی، کۆمەڵایەتی عیراق، ئەگەرێکە دەبێت هەموو ڕۆژێک لە حیساباتی سیاسی
کورددا گفتوگۆی جددی بکرێت.