هەڵبژاردن و خۆسزادان
10/22/2024 8:02:00 PM
د. جەعفەر عەلی
هەڵبژاردن و دیموکراسی
هەڵبژاردن جگە
لەوەی یەکێک لە ڕەگەزە گرنگەکانی نێو گەمەی دیموکراسی دونیای هاوچەرخە، هێزە
سیاسییە ڕکابەرەکانی یەکدیش دەخاتە نێو ململانێی ئاشتییانە و مەدەنییانە و
هەڵسەنگاندنی جەماوەرییەوە، ئەنجامەکەیشی لە دوو حاڵەت بەدەر نییە، سەرکەوتن، یان
شکست. ئەوەی لە کولتوری دیموکراسیدا دڵخۆشکەرە، نە سەرکەوتن هەمیشەییە، نە شکست،
وێڕای ئەوەی دەرفەت بۆ هەمووان دەڕەخسێنێت و ڕووبەری سیاسی و کۆمەڵایەتی لەبەردەم
دەرکەوتنی کەسایەتی و هێزی نوێدا دەکاتەوە، کە دەشێت ببنە جێگرەوە، یان ڕکابەری
گەورەی هێزگەلێک، کە خاوەنی مێژوویەکی درێژ و کۆنترن.
هەڵبژاردن لە
هەرێمی کوردستاندا، پێوەرەکانی دادپەروەری تێدا ڕەچاوناکرێت، حیزبەکانی دەسەڵات،
کە خاوەنی کۆی دامەزراوەکانی حکومەت، خاوەنی میلیشیای چەکدار، هێزی پۆلیس، ئاسایش،
گروپی چەکداری هەمەجۆری شەخسی و بنەماڵەیی و حیزبین، دەستیشیان بەسەر سامان و
داهاتی گشتی وڵاتدا گرتووە، هەموو ئەم دامەزراو و ناوەندە گشتیانەش لە ململانێی
هەڵبژاردندا بە قازانجی خۆیان و لە بەرانبەر نەیارە سیاسییەکانیاندا بەکاردەهێنن،
ئەمە جگە لە بەکارهێنانی ڕێژەی کۆتا، کە لە ئێستادا ژمارەکەی پێنج کورسییە. واتە
هەر هێزێکی سیاسی لە هەرێمی کوردستان، لەگەڵ پارتی و یەکێتی بچێتە ململانێی
هەڵبژاردنەوە، پێشوەخت دەبێ ئەو ڕاستییە بزانێت، کە ئەو ململانێ لەسەر ژمارەی سەد
کورسی ناکات، کە ژمارەی یاسایی کورسییەکانی پەرلەمانی کوردستانە، بەڵکو لە باشترین
دۆخدا، ململانێ لەسەر نەوەد کورسی دەکات، چونکە پێشوەختە، پێنج کورسی کۆتاکان و
لانیکەم پێنج کورسی هێزە چەکدارەکان بۆ پارتی و یەکێتی یەکلاکراوەتەوە، وێڕای ئەو
کورسییانەی بە کاریگەری بەکارهێنانی دەسەڵاتی حکومەت و سامانی گشتی
یەکلادەکرێنەوە، واتە بەر لە چوونە هەڵبژاردن، دەبێ بزانین، دە بۆ پازدە کورسی
یەکلاکراوەتەوە. لە هەر شوێنێکیش باس لە بوونی دیموکراسی بکرێت و دۆخی لەم شێوەیەی،
کە پارتی و یەکێتی خوڵقاندوویانە بوونی هەبێت، مرۆڤ دەبێت پێبکەنێت. ئاخر
دیموکراسی ئەگەر مانایەکی هەبێت، بریتییە لە ڕەخساندنی هەل و دەرفەتی یەکسان بۆ
تەواوی هێزە سیاسی و بەربژێرە ڕکابەرەکانی یەکدی، بە دەسەڵات و ئۆپۆزیسیۆنەوە، تا
بتوانن دوور لە بەکارهێنانی دەسەڵاتەکانی دەوڵەت، سامانی گشتی و هێزی چەکدار،
ململانێی ئاسایی و نەرمی خۆیان لە پانتایی و ڕووبەری کۆمەڵایەتیدا بە ئازادانە درێژە
پێبدەن.
ئەزموونی
هەڵبژاردن لە هەرێمی کوردستاندا، جگە لەوەی چەندین دەیەی تێپەڕاندووە، پاشخانێکی
مێژوویی و گەنجینەیەکی گەورەی هەڵبژاردن و
دیموکراسی دونیای هاوچەرخیشی لەبەردەستدایە، بۆیە هیچ پاساوێک بۆ ئەنجامنەدان،
دواخستن، ساختەکاری و یاریکردن بە ئەنجامی دەنگی دەنگدەران، لە ڕووی سوودوەرگرتن و
گواستنەوەی ئەزموونە سەرکەوتووەکانی دونیا، پاساوی لۆژیکی قبوڵکراو نین، بەڵکو
هاوشێوەی دەسەڵات و سیستمە دیکتاتۆر و تۆتالیتێرەکان، هەرچی زیادتر بیانوو
هێنانەوەیە بۆ گاڵتەکردن بە دیموکراسی خۆی، لە ڕێی بەکارهێنانی ڕەگەزێکی گرنگی
دیموکراسییەوە، کە هەڵبژاردنە. ئەوەی لە ساڵی (١٩٩٢)ەوە لە هەرێمی کوردستان و لە
ژێر ناونیشانی هەڵبژاردن و دیموکراسیدا ئەنجام دەدرێت، جگە لە هەوڵدان بۆ کوشتنی
ئومێد بە هەڵبژاردن و دیموکراسی، شتێکی دیکە نییە.
لە هیچ
هەڵبژاردنێک لە هەرێمی کوردستاندا، بچووکترین پێوەرەکانی دادپەروەری و ڕەخساندنی
دەرفەتی یەکسان بۆ ڕەنگە جیاوازەکان، دابین نەکراوە، ئەمە وێڕای ئەوەی هیچ
هەڵبژاردنێک نەبووە بەبێ ساختەکاری گەورە، کۆتایی هاتبێت. بۆیە لەم دوا
هەڵبژاردنەشدا، هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان، بە هەموو ئەم میکانیزم
و دەرفەتانەشەوە، کە جۆرێک لە ئومێدی کاڵکردنەوەی ساختەکاریان بە هێزە سیاسییەکان
و دەنگدەران دەدا، هێشتا ئەنجامەکان لە ژێر گومانی ساختەکاری گەورەدا دەمێنێتەوە،
کە ڕەنگە توانای بەدواداچوون و چوونە ژێر بەرپرسیارێتی ئەو هێزە سیاسییانەی
گومانیان لە هەر جۆرێک لە ساختەکاری هەیە، بۆ داکۆکی لە دەنگی دەنگدەرانیان، لە
ئایندەدا ئەم بابەتە بۆ هەمووان باشتر ڕوون بکاتەوە. ئەگەر لەم هەڵبژاردنەدا
ساختەکاری دیجیتاڵی گەورە و ڕێککەوتنی پێشوەختە بۆ یەکلاکردنەوەی ئەنجامەکان
ئەنجام نەدرابێت، دەبێت بە گومانێکی پڕ مەترسییەوە لەگەڵ ئاستی هۆشیاری کۆمەڵایەتی
کۆمەڵگەی کوردیدا هەڵسوکەوت بکەین. هیچ مانایەک بۆ هۆشیاری و ئاگایی دەنگدەرێک
نامێنێتەوە، کاتێک بە ڕێژەیەکی گەورەی چاوەڕواننەکراو، دوای بێدادی و ستەمی سیاسی،
کۆمەڵایەتی و هەڵوەشاندنەوەی کۆمەڵگە و پارچە پارچەکردنی نەتەوە، خاوەنانی تێزی
هەڵوەشان پاداشت بکرێنەوە، ئەم پاداشتکردنە تەنیا لە حاڵەتێکدا ڕاست دەردەچێت،
ئەگەر دیموکراسی تەنیا یەک مانای هەبێت، ئەویش پاداشتکردن بێت، نەک سزادان.
لەم
هەڵبژاردنەدا، وێڕای هەموو ئەو فشار و چاودێری و کۆنتڕۆڵە حیزبییەی هەبوو، بەشێک
لە دەنگدەرانی تایبەت، توانیان بە ئیرادەوە گوزارشت لە بوونی ڕاستەقینەی خۆیان بکەن
و نزیکەی سی هەزار دەنگی پوچەڵیان خستە ناو بۆکسەکانی دەنگدانەوە. کاتێک مرۆڤ ئەم
دیمەنەی دەنگدانی تایبەت دەبینێت، کە هیچ دەنگدەرێکی مەدەنی بە ئەندازەی ئەوان لە
ژێر چاودێری و کۆنتڕۆڵی حیزبی و هەڕەشەی جۆراوجۆردا نەبووە، بەڵام لە دەنگدانی
گشتیدا، ئامێرەکان، داتا و ژمارەی جیاوازتر بە قازانجی پارتی و یەکێتی دەخەنەڕوو.
ئەمانە هەمووی جێگە بۆ گومان و ڕاکێشانی سەرنجی بەشی هەرە گەورەی هێزەکانی دەرەوەی
پارتی و یەکێتی، کاندیدەکانیان و دەنگدەرانیشیان، بۆ ئەگەری هەبوونی ساختەکاری
گەورە ڕادەکێشن.
هەڵبژاردن و سزادان
دیوێکی گرنگ و
پڕ بایەخی دیکەی هەڵبژاردن، پرسی سزادانە، سزادان وەک بەرهەمی هۆشیاری کۆمەڵایەتی
دەنگدەر، نەک شاباشکردنی ستەمکار و چوونە سەنگەری بەرەی ستەمکارییەوە. واتە وەک چۆن پاداشتکردن هەیە، سزادانیش هەیە.
لە هەرێمی کوردستاندا، هیچ هێزێکی سیاسی هێندەی
بزووتنەوەی گۆڕان ڕووبەڕووی سزای دەنگدەرانی نەبووەتەوە، کە بە دڵنیاییەوە هەمووی
لە هۆشیاری و ئاگایی دەنگدەرەوە سەرچاوەی نەگرتووە، هەر وەک چۆن هیچ هێزێکی سیاسیش
نەیتوانیوە هاوشێوەی ئەو بە زوویی و هەر لە سەرەتاوە لە ڕووی ژمارەی دەنگ، کورسی
پەرلەمانی، پێگەی سیاسی و کۆمەڵایەتییەوە، بە گەورەیی لە دایک بێت. سزادانی دیموکراسییانە
نۆرماڵترین کاری دەنگدەرە، دەنگدەری هۆشیار، دەنگدەرێک بچووکترین هێزی خۆناسین و
هۆشیاری کۆمەڵایەتی بە پرسی هەڵبژاردنی دیموکراسییانە هەبێت، دەبێت وەک چۆن چاوی
لەسەر پاداشتکردنی حیزبەکەیەتی، بەڕادەیەکی گەورەتریش چاوی لەسەر سزادان و
لێپرسینەوەی بێت. ئەگەر ئەمە ڕوونەدات، گومانی گەورە دەکەوێتە سەر هۆشیاری
کۆمەڵایەتی، گومانیش لەسەر هۆشیاری کۆمەڵایەتی، گومانە لەسەر خودی ناکامڵی پرسی
دیموکراسی خۆی.
لە پرۆسەی
دیموکراسیدا، کاتێک حیزبی سیاسی ڕووبەڕووی سزادانی دەنگدەرانی دەبێتەوە، دەبێت
بزانین لە نێو خودی لوتکەی بەڕێوەبەرانی حیزب و فۆڕمی مامەڵە لەگەڵ کەرەستەی
کۆمەڵایەتیدا، کەلێن و کەموکورتی گەورە هەیە. ئەمە نە تەنیا لە دونیای سیاسەتدا،
بەڵکو لە دونیای وەرزش و کاری بازرگانی و هەر پیشەیەکی دیکەیشدا ڕاستە. ڕاهێنەری
تیمێکی فوتبۆڵ کاتێک ئەنجامە خراپەکانی، شکست و پاشەکشەکانی لە ململانێی لەگەڵ
ڕکابەرەکانیدا درێژە دەکێشێت، زۆربەی کات یان خۆی دەچێتە ژێرباری هەڵگرتنی
بەرپرسیارێتییەوە و دەست لە پۆستەکەی هەڵدەگرێت، یان گرێبەستەکەی هەڵدەوەشێنرێتەوە
و شوێنەکەی بە کەسێکی گونجاوتر پڕ دەکرێتەوە، لە دونیای پیشە و بزنسیشدا، کاتێک
مرۆڤ هەست دەکات زەرەرەکانی بەشێوەیەکی ناسروشتی بەردەوام دەبن و گیرفانی پڕی
بەرەو خاڵیبوونەوە دەبات، ناچار دەبێت تێبگات، ئەم کار و پیشەیە هی ئەو نییە و
دەبێت یان دەستبەرداری پیشەکەی بێت و بەدوای پیشەی گونجاوی خۆیدا بگەڕێت، یان بۆ
خۆی بە ئاقڵی لێیدانیشێت. دونیای سیاسی و کاری سیاسەتیش هەر وایە، هێزێکی سیاسی
کاتێک خاوەنی پێگەیەکی جەماوەری تایبەت بەخۆیەتی، کاتێک ڕکابەری هێزەکانی دەسەڵات
دەکات، بەڵام لە ماوەی پازدە ساڵدا لە نیو ملیۆن دەنگدەر و بیست و پێنج کورسی
پەرلەمانییەوە دادەبەزێت بۆ ئاستی دە هەزار دەنگێک و نزیک لە سفر کورسی، ئەخلاقی
سیاسی ئەوەیە هەر لە کەمبوونەوەی ژمارەی کورسییەکانی بۆ پەنجا لە سەد، لوتکەی
بڕیار و دەسەڵاتی ئەم بزووتنەوەیە بە ڕێزەوە کورسیەکانیان جێهێشتبا، نەک تا
شکاندنی قاچەکانی دوا کورسی بەردەوام بن و چاوەڕوانی پشتیوانی جەماوەری و دەنگی
دەنگدەریش بن.
چیرۆکی
ساختەکاری، گێڕانەوەی حیکایەتەکانی دەنگدەری ئاوارەی سوریایی، ئێرانی، کوێ و کوێ، چیتر ناتوانێت سکی هیچ دەنگدەرێک تێر
بکات. چونکە ئەمانە چیرۆکی کۆن و بێمانای دووبارە و زۆر گێڕاوەن، تایبەت لەبەردەم
سفربوونەوەی قەبارەی بزووتنەوەیەکی سیاسی گەورەدا، یان وەستان و ڕاوحکردنی هێزە
ئیسلامییەکانی وەک کۆمەڵ، یەکگرتوو، بزووتنەوەی ئیسلامی و بەشێکی ئەوانیدیکەی
دەرەوەی پارتی و یەکێتی.
تەواوی هێزەکانی
دەرەوەی پارتی و یەکێتی، داوای دیموکراسی دەکەن، بەڵام هیچیان بە پرەنسیپەکانی دیموکراتیزەکردنی
ژیانی حیزبی و کۆمەڵگە ڕازی نین، هەمووان داوای ئازادی دەکەن، بەڵام هەموویان
خەریکی سانسۆرکردنی ئازادی ئەندام و کادیرانی خۆیانن. کاتێک تۆ هێزی
دیموکراتیزەکردنی ژیانی حیزبی لە ناوەوەی خۆت لە دەستدەدەی، گەمژەییە مرۆڤ چاوەڕێی
ئەوەی لێت هەبێت، کۆمەڵگە و ژیانی گشتی دیموکراتیزە بکەیت.
باوەڕم وایە،
کۆی ئەم هێزانەی ماوەی چەندین هەڵبژاردنە، هێزی ململانێی پارتی و یەکێتیان
دۆڕاندووە، توانای دروستکردنی پێگەی جەماوەری گەورە، سەرکردایەتی و بەڕێوەبردنی
هێزی ئۆپۆزوسیۆنبوونیان تا ئاستی نەبوون کاڵبووەتەوە، ڕێکخەر و ئەمیر و ئەمیندار و
سەرۆکە خوداییەکانیان، بە ڕێزەوە ڕێبەرایەتی حیزبەکانیان، شوێنەکانیان بۆ
هاوڕێکانی خۆیان چۆڵ بکەن و خەریکی کارێکی دیکە بن. کاتێک خوارەوە، حیزب سزا
دەدات، سزای ئەدای سەرکردایەتی و لوتکەی بڕیاردانەکەی دەدات، بۆیە دەبێت
سەرکردایەتییەکەیشی جورئەتی خۆسزادانی هەبێت. لە سیاسەتدا شەرمێکی گەورەیە، هەمیشە
مرۆڤ پاساوی ئامادە بۆ شکستە بەردەوامەکانی خۆی و حیزبەکەی بهێنێتەوە. ئەم
پاساوانەی ئێستا گوێبیستی دەبین، ئەگەر ڕاستیشیان تێدا بێت، جوینەوەی هەمان ئەم
پاساو و بیانووانەن، کە سەدان جاری دیکە هەر لەسەر زاری ئەم سەرکردە هەمیشەییە
شکستخواردووانەوە، گوێبیستیان بووین.