فاشیزمی تورکیا، گرێی دانەبڕان لە مێژوو
7/3/2024 4:14:00 PM
د. جەعفەر عەلی
لە چەند ساڵی ڕابردوودا، دەوڵەتی تورکیا، جگە لە ئەنجامدانی چەندین ئۆپەراسیۆنی سەربازی، هەزاران جار سەروەری دەوڵەتی عیراقیشی پێشێلکردووە، ئێستایش سەدان کیلۆمەتر بە درێژایی هێڵی سنوری و دەیان کیلۆمەتریش بە قوڵایی لە ناو خاکی هەرێمی کوردستاندا ئامادەیی سەربازی هەیە.
تورکیا، هەر مەبەستێکی دیکەی هەبێت، تەواوی ئەم پێشێلکاریانە لە ژێر یەک ناونیشاندا ئەنجام دەدات، ئەویش وەک خۆیان دەڵێن، کۆتاییهێنان بە مەترسی تیرۆر و پاراستنی ئاسایشی دەوڵەتی تورکیایە. فاشیزمی تورکی بە درێژایی مێژوو خاوەنی تێزی دروستکردنی وێنەی دوژمنێکی وەهمی بووە، بۆ ئەوەی پاساو بۆ هێرش و پەلامارە سەربازییەکانی بدۆزێتەوە، پێویستی بە دروستکردنی وێنەی شەیتانێکی وەهمی، تیرۆریسێک، دوژمنێک، بووە، واتە سیاسەتی نەفرەتکردن و ڕیزکردنی ئەوانیدی لە خانەی تیرۆر، لە سەرووی هەموویشیانەوە کورد. بۆ سیاسەتی فەرمی دەوڵەتی تورکیا ئەم تێزە بابەتێکی نوێ نییە، بەڵکو شاڕێی سیاسەتی دەوڵەت و مێژووەکەیشی هێندەی بوونی دەوڵەتی تورکیا خۆی، درێژ و کۆنە.
ئێمە چیرۆکی ئۆپەراسیۆن و پێشێلکارییەکانی تورکیا ناگێڕینەوە، هێندەی گەرەکمانە بزانین، بۆچی تورکیا لەگەڵ ئەوەی لە تەواوی مێژووی خۆیدا نەیتوانیوە ئەم ئامانج و بەرژەوەندییە ستراتیژیانە بێنێتەدی، کە ئۆپەراسیۆنی لەپێناودا ئەنجام داون، دوای نەگەیشتن بە ئامانجانەکانیشی، بۆچی بیر لە ڕێگەیەکی مەدەنی و دیموکراسیانە ناکاتەوە، بۆچی تا ئێستایش لۆژیکی هێز وەک تاکە چارەسەر بۆ یەکلاکردنەوەی پرسی گەلی کورد بە بنەما وەردەگرێت. ئەمانە ئەو پرسیارە گرنگانەن، هەر کاتێک ئەنکەرە هێزی ئەوەی هەبوو بەشێوەیەکی عەقڵانی لەبەردەمیاندا بوەستێ و وەڵامی گونجاویان بداتەوە، ڕەنگە توانای بەرەوپێشچوونی بۆ چارەسەر بە ڕێگەیەکی جیاوازتر، بۆ پرسێکی مێژوویی و دێرینی وەک پرسی کورد، تا ڕادەیەک بۆ ئاسانتر بکات.
لە ئەتاتورکەوە بۆ ئەردۆگان، کۆی سیاسییەکانی دەوڵەتی تورکیا، وێڕای بوونی جیاوازی لە دیدگا و دونیابینی سیاسی و ئایدیۆلۆژییان، هیچیان خاوەنی تێزێکی ڕاستەقینە بۆ چارەسەری ئاشتیانەی پرسی کورد نەبوون، ئەگەر هەندێک لەوان، کەمێک نەرمی زیادتریشیان پێشاندابێت، هێشتا مانای ئەوە نەبووە، کە وەک پرەنسیپ، وەک نەتەوەیەکی خاوەن ماف و ناسنامەی سیاسی و کولتوری جیاواز لە تورک، باوەڕیان بە پرسی کورد بووبێت. ئەوەیشی ئەم گومانە پشتڕاست دەکاتەوە، ئەم زەمینە کۆمەڵایەتی، پەروەردەیی و سایکۆلۆژییەی کۆمەڵگەی تورکییە، کە بچووکترین گۆڕانکاری بە ئاراستەی قبوڵکردنی کورد وەک نەتەوە و بوونێکی سیاسی و کولتوری جیاواز تێدا نابینرێت. ئاماژە ڕاستەقینەکانی پشتی ئەم تێزی بە شەیتانکردنە، هەر ئەوەیە، کە هیچ دەسەڵات و حیزبێکی سیاسی تورک لە چوارچێوەی ئەم دەوڵەتەدا، خواستی دەستکاریکردنی ئەم فۆڕمی بیرکردنەوە و دونیابینییە فاشیانەی دەوڵەت و کۆمەڵگەی تورکی دەرهەق بە کورد و ئەوانیدیکەی ناتورک نەبووە.
دوای زیادتر لە سەد ساڵ ژیانکردن لەگەڵ فاشیزم و تێزی نەفرەتی ڕەتکردنەوەی ئەویدی، لە ئێستادا جگە لە ڕەخساندنی زەمینەی کۆمەڵایەتی، پەروەردەیی و سایکۆلۆژی لە کۆمەڵگەی تورکیدا بۆ قبوڵکردنی جیاوازییە سیاسی و کولتورییەکان، ڕێگە و میتۆدێکی دیکە لەبەردەم کۆتاییهێنان بەم تێزی بە شەیتانکردنەی ئەویدی و، کردنەوەی دەرگایەکی ئارام لەبەردەم پرسی ئاشتی و چارەسەری ئاشتیانەدا، بوونی نییە.
هەندێک پرسی گرنگ هەن، بە تەنیا بە بڕیاری سەرەوەی هەڕەمەکە، نە دەستکاری دەکرێن، نە بەرەو چارەسەرێکی ڕیشەیی دەچن، خواست و ئارەزووی سەرەوە چەندیش هاوچەرخ، دیموکراسی و مرۆیی بێت، لە کۆمەڵگەیەکدا، کە زیادتر لە سەد ساڵە، لە ڕێی پەروەردە و پرۆگرامەکانی خوێندن، دەزگاکانی هونەری و ڕۆشنبیری، دامەزراوەی میدیایی گەورە و کۆنتڕۆڵکراو، دەیان ناوەند و دەزگا و سەنتەری جیاجیای دیکەوە، گروپە کۆمەڵایەتییەکانی فێری ئەوە دەکات، نیشتمان هی تورکە، خاک هی تورکە، تاکە زمان، زمانی تورکییە، ئەوەی لەم نیشتمانەدا بژیت، دەبێت بە تورکی قسە بکات و وەک تورکێک بژی و زۆری دیکەیش، ئەگینا مافی ژیانێکی ئازاد و مرۆییانەی نابێت، بە تەنیا بە بڕیاری سەرەوەی هەڕەمەکە هێزی چارەسەرکردن و کۆتاییهێنان بە قەیران و گرفتە بونیادییەکانی نابێت. لە هەموو مێژووی دەوڵەتی تورکیادا، سیاسییەک، حیزبێکی سیاسی، لەوپەڕی ڕاستییەوە بۆ ئەوپەڕی چەپی، بە عەلمانی و ئیسلامییەوە، نادۆزیتەوە، لەم گۆشەیەوە دەستی بۆ دەستکاری هۆشیاری و ئاڕاستەی بینینی کۆمەڵگەی تورکی بردبێت، تا هۆشیاری کۆمەڵایەتی کۆمەڵگەی تورکی لە ڕوانینی بۆ ئەوانیدی دەرەوەی خۆی دەستکاری نەکرێت، نە دەرفەتەکانی قبوڵکردنی جیاوازی سیاسی و کولتوری دەتوانن بچنە ئاستێک بە ئارامی بەیەکەوە بژین، نە ئاسۆکانی نزیکبوونەوە لە چارەسەری بنەڕەتی پرسی کورد، ئومێدبەخش دەبن.
لەگەڵ هاتنی ئەردۆگان و ئاکەپە، دەرفەتێک بۆ پرسی ئاشتی لەگەڵ کورد هاتە پێش، جۆرێک لە کرانەوە و گفتوگۆ لە نێوان دەسەڵاتی سیاسی لە ئەنکەرە و کورد، لانیکەمی ئومێدێکی بە دەستبەرداربوون لە تێزی مێژوویی بە شەیتانکردنی ئەویدی لە ناوەندی سیاسی و کۆمەڵایەتی کۆمەڵگەی کوردی، چ لە باکور و چ لە بەشەکانی دیکەیدا، بڵاوکردەوە، بەڵام سەرەنجام ئاکەپەش دەستی کردەوە ملی هەمان تێزی مێژوویی فاشیزمی دەوڵەت لە تورکیا، تێزی سانسۆر و خوێن و برین، تێزی یەکلاکردنەوەی کۆی کێشە سیاسی و کولتورییەکان لە ڕێگەی بەکارهێنانی هێز، قەدەغەکردن، قفڵ و زیندانیکردنەوە. لێرەوە دەتوانین ئەم کەلێنە گەورەیە لە کۆمەڵگەی تورکیدا ببینین، کەلێنێک بۆشاییەکی هێندە کوشندەی دروستکردووە، بۆ هەر شتێک ئامادە بێت، بۆ ژیانکردنی بەیەکەوەیی و بەیەکەوە ژیانی ئارەزوومەندانە بە تەنیشت ئەویدیکەوە ئامادە نەکراوە، کەلێنێک خەرەندێکی هێندە گەورەی خوڵقاندووە، هێزی ئەوەی دەبێت هەموو ڕۆژێک دەیانجار چەقۆی ژەنگاوی نەژادپەرستی و خودئەڤینی نێگەتیڤی ئەردۆگان و ئاکەپە، بخاتەوە سەر ملی کوشتنی جیاوازییەکان و دەرفەتەکانی بەیەکەوە ژیان. ئەو کەلێنەی ئاماژەی فاشیزمی تورکی، هێمای گورگە بۆرەکان، لە ڕێی وەرزش و یاریزانەکانییەوە، دەگەیەنێتە نێو یاریگا گەورەکانی جیهانەوە.
لە ماوەی دەسەڵاتی ئەردۆگان و ئاکەپەدا، کۆمەڵگەی تورکی لە ڕووی کۆمەڵایەتی و سایکۆلۆژییەوە، لە ڕووی پەروەردەی سیاسی و دیموکراسییەوە، هێزی دابڕان لە مێژووی فاشیزمی دەوڵەت لە تورکیای دروستنەکردووە، بەرپرسیارێتی یەکەمیش لە دروستنەکردنی ئەم دابڕانە، لە سەرووی هەموویانەوە، خودی ئەردۆگان خۆیەتی، چونکە لە ماوەی زیاد لە بیست ساڵی ڕابردوودا، هیچ کەسایەتییەکی سیاسی، نە لە تورکیا و، نە لە نێو ئاکەپەدا، هێز و پێگەی جەماوەری و کۆمەڵایەتی ئەردۆگانی نەبووە. ئەردۆگان و ئاکەپە، وەک چۆن هێزی ئەوەیان هەبوو، سانسۆرە مێژووییەکانی ئەتاتورک بۆ سەر دینی ئیسلام بشکێنن، قەدەغەی هەندێک فۆڕمی پۆشین و دامەزراوەی سەربازی دەستکاری بکەن، هێزی ئەوەیشیان هەبوو، فۆڕمی ڕوانین و بیرکردنەوەی بەشێکی گرنگ لە گروپە کۆمەڵایەتییەکانی کۆمەڵگەی تورکی بە ئاراستەی قبوڵکردنی جیاوازی و ژیانکردن بە تەنیشت کوردەوە وەک بوونێکی سیاسی و کولتوری جیاواز، بگۆڕن، بەڵام پێدەچێت ئەوان، مەیلی دابڕان لەو میرات و کولتورە سیاسی و مێژووییەیان نەبێت، کە زیادتر لە سەد ساڵە خۆراکی ڕۆحی و فیکری خۆیانی لێوەردەگرن.
کاتێک باس لە دابڕان لە مێژوو دەکەین، مەبەستمان دونیابینی بۆ سیستەم و ئایدیۆلۆژیا نییە، هێندەی مەبەستمان دابڕان لە فاشیزم، تاکڕەوی، ڕق و خوێنە، مەبەستمان دابڕان لە تۆتالیتاریزمی حیزب و دەوڵەت و کاریزمای نێگەتیڤە، مەبەست بیناکردنەوەی دەوڵەت و کۆمەڵگەیە لەسەر بنەمایەکی سیاسی و کۆمەڵایەتی نوێ، بنەمایەک هێز لەو پرەنسیپ و بەها مۆدێرنانە وەربگرێت، کە مرۆڤەکان بە کۆی جیاوازییەکانیانەوە، هەم هێزی دانپێدانان بە یەکدییان تێدا قوڵ دەکاتەوە، هەم هێزی ژیانکردن بە تەنیشت یەکدییەوە. ئەگەر دەوڵەتێکی وەک ژاپۆن، یان ئەڵمانیا، لە دوای جەنگی دووەمی جیهانی، سێکتەرەکانی پەروەردەکردنی نیشتمانی، دامەزراوەکانی هونەری و ڕۆشنبیری، میدیا، دەزگا و ناوەندەکانی دیکەی کۆنتڕۆڵیان خستبایە خزمەتی درێژەدان بە ژیانی کۆمەڵگەی فاشیست و بنیاتنانەوەی عەقڵی میلیتاری و نازی، دامەزراندنەوەی کۆمەڵگەی ڕق و خوێن، بە دڵنیایی لە ئێستای دونیادا، کۆمەڵگەیەکت نەدەدۆزییەوە هێندەی کۆمەڵگەی ژاپۆنی و ئەڵمانی دەرهەق بە ئەمریکا و دەوڵەتانی وەک فرەنسا، بریتانیا، قین لە دڵ و ڕاسیست بن، بەڵام کاتێک دەسەڵات و سیاسەتی نوێ دەتوانێت دابڕان لە مێژوو، لە عەقڵ و کولتوری میلیتاری و پەروەردەی نازی دروستبکات، دەوڵەت و کۆمەڵگەیەکت لە وێنەی ژاپۆن و ئەڵمانیای ئەمڕۆ پێشکەش دەکات، هێزی ئەوەی هەبێت، بەشێوەیەکی هاوچەرخ و عەقڵانی بە تەنیشت ئەمریکا، فرەنسا و بریتانیاوە، لە پەیوەندی سیاسی و ئابووری و ئەمنی گەورەدا بێت.
گرفتی بونیادی سیاسەت لە تورکیا، بە بڕوای ئێمە، لەم کێشە مێژووییەوە سەرچاوە دەگرێت، سیاسەت و هێزێکت هەیە هەموو کەرەستەکانی دونیای مۆدێرن بەکاردەبات، بەڵام هێشتا سەری لە نێو ئەو زەلکاوی ڕق و پرەنسیپە نەگۆڕانەی فاشیزمدایە، کە باپیرانیان و تیۆریسینەکانی بیری فاشیزم، وەک ڤایرۆسێک بە نێو جەستەی سیاسی و کۆمەڵایەتی دەوڵەت و کۆمەڵگەی تورکیدا بڵاویانکردووەتەوە. ئەنکەرە، دەیان ساڵی دیکەیش، نەک ساڵانە، بەڵکو هەموو مانگێک جارێک، ئۆپەراسیۆنی سەربازی و پێشێلکاری یاسایی ئەنجام بدات، تا سیاسەت لەم دەوڵەتە بەم پرەنسیپ و دیدگا فاشیانە بەردەوام بێت، تا کۆمەڵگە لە شێرپەنجەی فاشیزم وەک میراتێکی مێژوویی پاک نەکرێتەوە، تا سیاسی و هێزە سیاسییەکان، هێزی دابڕان لەگەڵ ڕابردوو وەک بنەمایەکی گرنگی بەیەکەوەژیان و دانپێدانان و ڕێزگرتن لە ئەویدی نەبینن، تا بەربەستێکی ئەخلاقی لە نێوان هۆشیاری کۆمەڵایەتی کۆمەڵگە و ڕابردووی پیرۆز و منی باڵادا دروستنەکرێت، تا بنەما و ڕیشە ستراتیژییەکانی دووانەی ئاغا و کۆیلە تێکنەشکێنرێت، بە پشتبەستن بە لۆژیکی هێز، هەرگیز توانای ئەوەی نابێت بەو ستراتیژە بگات، کە خەونی پێوە دەبینێت، ئەوە جگە لەوەی، لە درێژەکێشانی ئەم دیدگایە بۆ کۆتاییهێنان بە پرسی سیاسی و نەتەوەیی کورد، نە تورکیا وەک دەوڵەت و، نە کۆمەڵگەی تورکیایی دەتوانێت بە ئارامی، دوور لە ڕق و خوێن ژیان بکات.